De stem van de meester. De hertogen van - middelnederlands.be

inleiding
bij Woeringen in 1288. 9 Als zelfstandig vorstendom verdween Brabant
in 1430. Nadat op 4 augustus hertog Filips van Saint-Pol plotseling
was overleden, werd de macht in Brabant overgenomen door de
Bourgondische hertog Filips de Goede. Het Brabantse hof was vanaf
dat moment verleden tijd.
Een chronologische benadering van het literaire leven aan het Brabantse
hof van de prille twaalfde eeuw – toen de verschriftelijking van
de maatschappij nog grotendeels op gang moest komen – tot aan 1430
heeft als groot voordeel dat zodoende zicht wordt verkregen op de veranderingen
die het literair mecenaat in de loop der tijd doormaakte. In
het achtste en laatste hoofdstuk zullen die ontwikkelingen nader worden
besproken en zal ook worden bekeken in hoeverre de bestudering
van drie eeuwen Brabantse hofliteratuur heeft geleid tot een nieuw of
gewijzigd beeld van het literair mecenaat in de Middeleeuwen.
Vooraf moeten nog enkele opmerkingen worden gemaakt over de gebruikte
terminologie en methode. 10 Met ‘mecenaat’ wordt in dit boek
gedoeld op het in materiële zin mogelijk maken van een literair project.
De term ‘mecenas’ is hier niet synoniem met ‘opdrachtgever’ omdat
die laatste term enkel zal worden gebruikt voor iemand die (tevens)
het initiatief neemt voor het schrijven van een tekst. Wie in de
mecenaatsrelatie het initiatief nam – auteur, mecenas of zelfs een derde
persoon – zal van geval tot geval moeten worden bekeken.
Lastiger is om scherp af te bakenen wat onder ‘hof’ wordt verstaan.
Over dat begrip is – vooral door historici – al veel geschreven maar in
deze studie wordt de term heel pragmatisch gebruikt als aanduiding
voor de hertog en diens directe omgeving. 11 Een strikte geografische
aanduiding is het zeker niet, want de hertogen vertoonden over de gehele
periode een grote mobiliteit, al hadden ze wel een duidelijke voorkeur
voor de residenties in Leuven en Brussel. 12 Het gaat eerder om
een groep mensen waarvan de samenstelling steeds kon wisselen. Tot
deze groep behoorde onder anderen het personeel met wie de hertog
zich omringde en dat met hem meereisde. Sommige van deze personeelsleden
kunnen ook in literair opzicht een rol van betekenis hebben
gespeeld, met name de secretarissen, kapelaans en herauten. 13 Daarnaast
behoorden tot het hof ook de edellieden en ministerialen die de
vorst van raad voorzagen en hem hielpen bij het uitoefenen van de
macht. Sommigen van hen verbleven incidenteel aan het hof, anderen
voor langere tijd. De samenstelling van deze groep kan worden nagegaan
op basis van de getuigenlijsten waarmee hertogelijke oorkonden
doorgaans werden afgesloten. 14
Tot het hof behoren uiteraard ook de kinderen en de partner van de
hertog. Vooral de hertogin verdient speciale aandacht. Tal van teksten
11