De stem van de meester. De hertogen van - middelnederlands.be

jan ii en jan iii ( 1294-1355)
op het Speculum historiale van Vincentius van Beauvais – vervaardigde
hij in 1315 op verzoek en op kosten van Maria van Berlaar, weduwe
van de Brabantse edelman Jan van Berlaar. 62 Vooraleer in te gaan op
de literaire centra buiten het hertogelijk hof, is het echter goed te peilen
naar de invloed die Jan iii mogelijk heeft uitgeoefend op de Brabantse
literatuur.
Van hertog Jan iii heeft men wel eens verondersteld dat hij, net als
zijn grootvader, zelf gedichten zou hebben gemaakt. Aanleiding daarvoor
is het 136 verzen tellende gedicht Van den ever. Daarin wordt de
hertog sprekend opgevoerd in de gedaante van een everzwijn, zich
verdedigend tegen bloeddorstige vijanden die worden voorgesteld als
jachthonden. Dat de hertog het ‘wapenlied’ inderdaad zelf zou hebben
gedicht, lijkt weinig waarschijnlijk, maar dat het in zijn directe
omgeving is ontstaan, is natuurlijk goed mogelijk. De tekst moet alleszins
in Brabant zijn geschreven in de winter van 1334 toen het hertogdom
door een machtige coalitie van buurlanden werd bedreigd.
Het gaat hier om oorlogspropaganda en het ligt voor de hand dat de
tekst door een heraut is geschreven, ook al omdat het gedicht uiteindelijk
is overgeleverd in een heraldisch handschrift van omstreeks
1395 – het Wapenboek van heraut Gelre – en daar is voorzien van de
wapens van hertog Jan iii en al diens tegenstanders. Of het korte
tekstje in opdracht van de hertog of iemand in diens omgeving zou
zijn geschreven, of op eigen initiatief van een heraut, kan niet worden
uitgemaakt. 63
Van den ever is een bijzonder korte tekst, maar er zijn ook langere
teksten met hertog Jan iii in verband te brengen. 64 Er blijken immers
nogal wat teksten te zijn die – net als Godevaert metten baerde – aan
Jan iii werden opgedragen. Zo droeg de Antwerpse dichter Jan van
Boendale in 1330 zijn Lekenspiegel aan de hertog op. In dit omvangrijke
leerdicht van bijna tweeëntwintigduizend verzen wordt niet alleen
een overzicht geboden van de wereldgeschiedenis, maar daarnaast
worden nog tal van lessen aangereikt over uiteenlopende onderwerpen
als de rechtspraak, de etiquette en het dichterschap. 65 Boendale wijst
erop dat de hertog dit didactische werk zelfs aan zijn kinderen kan laten
voorlezen zodra ze oud genoeg zijn om te leren:
Doedt oec lesen vore uwe kinder
Alsi soe verre sijn ghedeghen (‘opgegroeid’)
Datsi lerens moghen pleghen
Si selens emmer onthouden iet. 66
Behalve aan Jan iii was de Lekenspiegel trouwens ook opgedragen aan
Rogier van Leefdaal – de belangrijkste raadsman aan het hof – en aan
115