SPIS RZECZY

129przeszkodzić mi w pracy. Dlatego się boję i dlatego pokładamufność w Bogu” (26 października 1923); „Pomóż mi, Panie”(27 października 1923).Wątki religijne pojawiają się także w jego literackiej twórczości.Na przykład w najsłynniejszej wówczas jego powieści BiałaGwardia znajduje się przejmujący opis walki duchowej, jaka toczysię w duszy jednego z bohaterów utworu – Rusakowa. Opisane jestteż pozytywne doświadczenie szczerej modlitwy do Boga, którązanosi Helena nad rannym Aleksym.Kiedy z różnych redakcji i wydawnictw przychodziły doBułhakowa zamówienia na napisanie antyreligijnej sztuki, zawszeodmawiał. Ostatni raz w roku 1937. Jednym z ostatnich gestówpisarza, jakie wykonał przed śmiercią, było pobłogosławienie swejżony Heleny znakiem krzyża.Osoba Jezusa zawsze fascynowała Bułhakowa. Dlategoobserwował, jak w sowieckiej propagandzie ateistycznejścierały się dwa sposoby opowiadania o Chrystusie. Pierwszyprzeznaczony był dla proli i głosił, że Jezus nigdy nie istniał.W takim duchu wiersze w „Bezbożniku” drukował choćby głośnyswego czasu poeta Demian Biedny. Drugi sposób, przeznaczonydla wykształciuchów (w rosyjskim oryginale – obrazowańcy),utrzymywał, że Jezus był historycznie istniejącym człowiekiem,o którym wiemy bardzo mało lub zgoła nic, a którego osobastała się obiektem mitycznych opowieści o wcielonym Bogu.Ojcem chrzestnym takiego podejścia był jeszcze przed rewolucjąbolszewicką Lew Tołstoj, który sam napisał nawet własną wersjęewangelii (Ewangelia według Lwa), jaką najlepiej charakteryzujelapidarne określenie:„moralistyka bez mistyki”.Mistrz i Małgorzata zaczyna się właśnie od rozmowy dwóchzawodowych bezbożników – Michaiła Berlioza i IwanaBezdomnego – którzy prowadzą spór oddający oba podejściaateistycznej propagandy do osoby Jezusa. W pewnym momenciedo rozmowy włącza się kolejny bohater – diabeł Woland, któryprzedstawia własną wersję dziejów Chrystusa. Jego opowieśćo Jeszui Ha-Nocri to w istocie ubrana w literacką formę ewangeliawedług Tołstoja. Jest ona apokryfem nie tylko jeśli chodzio fakty z życia Jezusa, lecz także o Jego nauczanie. GłówneCzy Mistrz i Małgorzata to powieść satanistyczna?