I

facilitatie van de verwerking van relevante gebeurtenissen of acties uit de omgeving, en een
vrijwel gelijktijdige inhibitie van verwerking van niet-relevante gebeurtenissen of acties. Deze
toestand wordt ook wel aangeduid als differentiële activatie. Een bekend voorbeeld van de
werking van selectieve aandacht is het 'cocktail party' fenomeen: op een drukke receptie zijn
wij in staat onze aandacht te richten op onze gesprekspartner, en tegelijkertijd het geluid van
andere stemmen te onderdrukken.
Activatie in de hersenen
Veranderingen in de activatietoestand van de hersenen komen tot uiting in het elektroencefalogram
(EEG). In het EEG kunnen globaal twee soorten fluctuaties worden onder-scheiden,
namelijk spontane veranderingen in frequentie en amplitude van elektrische
golven, en veranderingen die door externe gebeurtenissen – zoals een auditieve
of visu-ele stimulus of een motore respons – worden opgeroepen. In het eerste geval
wordt ook wel van het achtergrond-EEG of kortweg EEG gesproken, in het tweede
geval van evoked of event-related potentials (ERPs). Het EEG is een geschikte index
gebleken van lang-zame veranderingen in de globale activatietoestand van de hersenen.
Voorbeelden hier-van zijn de langzame ritmes (van 3 tot 5 golven per seconde,
ook wel deltaritme genoemd) die tijdens de diepe slaap optreden. Snellere ritmes, zoals
alfa- en betaritmes, treden op tijdens de REM-slaap en de waaktoestand. ERPs
daarentegen blijken geschikte indices te zijn van relatief snelle en specifieke veranderingen
in activatie, zoals die welke optreden bij de bovengenoemde toestand van selectieve
aandacht. Naast het EEG en ERPs wor-den ook andere activatie-indices gebruikt,
zoals PET-scans en fMRI, die vooral gerelateerd zijn aan de sterkte van cerebrale
doorbloeding. Dit worden hemodynamische (hemos = bloed) responsen genoemd.
Deze indices geven vooral een indruk van de specifieke gebieden in de hersenen
waar zich veranderingen voordoen in de activatietoestand van de hersenen,
bijvoorbeeld tijdens verrichting van cognitieve taken.
Het rechterdeel van figuur 7.1 geeft een indicatie van het tijdsverloop van de verschillende
activatieniveaus. Globale niveaus, zoals de overgang tussen waak en slaap, voltrekken zich
over een relatief lange periode: dit zijn de eerder genoemde circadiane (ongeveer een dag −
of 12 uur − durende) ritmen. Fluctuaties van activatie op meer specifieke niveaus manifesteren
zich in snellere (fasische) veranderingen. Zo kunnen bijvoorbeeld fenomenen op het
meest specifieke niveau − dat van de selectieve aandacht − zich binnen een fractie van een
seconde voltrekken. De functionele indeling van figuur 7.1 loopt grotendeels parallel met de
structurele organisatie van de hersenen: meer globale niveaus worden namelijk door structuren
op het niveau van de hersenstam en meer specifieke niveaus door hogere structuren op
het niveau van diencephalon (thalamus), limbisch systeem en neocortex gereguleerd.
Hieronder wordt nader ingaan op de begrippen activatie, aandacht en bewustzijn. Het schema
van figuur 7.1 en het daarin gemaakte onderscheid tussen globale en specifieke toestanden
van het brein, zal daarbij als leidraad fungeren.
157