I

7.4.1. Inleiding
Bewustzijn wordt doorgaans beschouwd als het meest controversiële en moeilijkst te doorgronden
begrip uit de cognitieve neurowetenschap. Bewustzijn is echter niet een geïsoleerd
thema. Het vraagstuk van bewuste versus niet-bewuste verwerking van informatie vormt
immers een belangrijk onderdeel van practisch elk klassiek thema uit de cognitieve psychologie,
zoals perceptie, geheugen, aandacht, taal en emotie. Het is ook een begrip waaraan,
zoals in deel 1 van dit boek is aangegeven, vele wijsgerige bespiegelingen zijn gewijd. Deze
hebben vooral betrekking op het subjectieve aspect van het bewustzijn en het verschijnsel
dat wij onszelf als een 'eigen ik' ervaren.
Invloed van onbewuste processen op cognitie In de cognitieve psychologie is sprake van
een sterke opleving van de belangstelling voor het begrip bewustzijn. Deze belangstelling
richt zich, merkwaardig genoeg, vooral op de rol van onbewuste en niet van bewuste processen
in de controle van ons gedrag en beleving van de omringende wereld. De belangstelling
voor onbewuste processen in de cognitieve psychologie wordt vooral gevoed door experimentele
studies die aantonen dat 'primes' die 'subliminaal' worden aangeboden (zo kort dat
zij niet bewust worden herkend) de reacties op een volgende stimulus die 'supraliminaal'
wordt aangeboden (lang genoeg om wel herkend te worden) kunnen beïnvloeden. Dit verschijnsel
staat centraal in onderzoek naar impliciete geheugenprocessen dat in hoofdstuk 8
wordt besproken.
Onbewuste verwerking van stimuli blijkt ook van invloed op emotionele leer- en conditioneringsprocessen.
Dit blijkt onder meer uit studies die laten zien dat zeer kort gepresenteerde
voorstellingen van emotionele prikkels zoals gelaatsexpressies de reacties op of beoordeling
van daarna aangeboden gezichten kunnen beïnvloeden. Deze effecten hangen mogelijk
samen met evolutionair oude circuits in de hersenen, die gebruik maken van 'primitieve'
structuren in het limbisch systeem als de amygdala, die vooral betrokken zijn bij de verwerking
van elementaire emoties. Deze circuits kunnen vermoedelijk ook hogere netwerken in
het brein, die verantwoordelijk zijn voor meer bewuste verwerkingsprocessen, 'preactiveren'.
Dit lijkt ook vanuit neuraal gezichtspunt plausibel, omdat er vele rechtstreekse verbindingen
bestaan tussen het limbisch systeem en hogere corticale gebieden.
Bewustzijn als zelfbeleving Het bewustzijn wordt in subjectieve zin vaak opgevat als een
gevoel van 'ik': een geïntegreerde beleving van gebeurtenissen in de buitenwereld of van
processen die zich binnen onszelf afspelen. Zoals al eerder betoogd in dit boek lijkt het onwaarschijnlijk
dat één enkele structuur in de hersenen verantwoordelijk is voor het bewustzijn
en onze zelfbeleving. Vermoedelijk komt het bewustzijn voort uit verspreide netwerken in de
hersenen, waarin de activiteit van verschillende deelgebieden met elkaar worden 'gebonden'.
Dit kan gebeuren door een proces als actieve aandacht die van binnenuit wordt gericht, maar
192