I

Zoals figuur 7.9 laat zien, kan bewuste verwerking op twee manieren worden aangeroepen.
In de eerste plaats kunnen nieuwe of onverwachte stimuli via een mismatch met de in het
langetermijngeheugen opgeslagen representaties, automatisch aandacht trekken (pijl 2). Dit
geschiedt via een disinhibitie (= facilitatie) van neurale elementen in het langetermijngeheugen.
Bij dit passieve oriëntatieproces zijn volgens Cowan vooral de pariëtale schors en hippocampus
betrokken. Bij herhaling van dezelfde stimuli zal echter habituatie, of inhibitie van
neurale elementen optreden. Daarbij is activatie van elementen in het langetermijngeheugen
onvoldoende om tot het bewustzijn door te dringen (pijl 3).
De tweede manier waarop in Cowans model stimuli (of elementen in het langetermijngeheugen
) aandacht kunnen activeren, is via een proces van mentale inspanning, dat gestuurd
wordt door een hoger attentioneel systeem, aangeduid als central executive. Hierbij zijn
vooral circuits tussen de prefrontale schors en associatiegebieden waar opslag van informatie
plaatsvindt, van belang.
Deze meer actieve vorm van aandacht zal dus eveneens leiden tot versterking van activaties
van stimuluskenmerken in het langetermijngeheugen. Ook bij deze vorm van aandacht lijkt
sprake te zijn van een soort match/mismatch proces. Stimuli die corresponderen met reeds
bestaande representaties in het langetermijngeheugen (zoals combinaties van stimuluskenmerken
die tezamen de 'target' bepalen: bijvoorbeeld een rode cirkel die rechts in het visuele
veld wordt aangeboden), zullen meerdere neurale elementen activeren, en daardoor eerder
bewust worden verwerkt. Voor stimuli die geen of slechts een zwakke correspondentie vertonen
met deze interne representaties (bijvoorbeeld een rood vierkant dat links wordt aangeboden),
zullen minder neurale elementen in het langetermijngeheugen worden geactiveerd,
waardoor zij ook niet, of in mindere mate, bewust worden ervaren.
7.3.6 Neurobiologie van aandachtsprocessen: mechanismen van expressie en
controle
In de Inleiding van dit hoofdstuk is gesteld dat aandacht een complexe functie is, die zich
psychologisch gezien op verschillende wijzen kan manifesteren. Ook het neurobiologisch
onderzoek naar aandachtprocessen wijst in de richting van het bestaan van verschillende
aandachtssystemen. Al aan het eind van de negentiende eeuw onderscheidde Willam James
twee vormen van aandacht, die hij omschreef als: “accomodation of sensory organs”, en
“anticipatory preparation from within the ideational centers concerned with the object to which
attention is paid”. Dus, aandacht als modulatie of ‘aanscherping’ van de zintuiglijke waarneming,
en aandacht als een cognitief proces van verwachting en anticipatie. Meer recent is
ook door onderzoekers als Corbetta, Posner en LaBerge een soortgelijk onderscheid gemaakt.
Zij spreken daarbij enerzijds van mechanismen die een 'uitvoerende' of ‘expressieve’
173