I

7.3.4. Vroege of late selectie? Psychologische theorieën.
Veel aandachtsonderzoek is verricht om inzicht te krijgen in de mechanismen die verantwoordelijk
zijn voor selectie van informatie. Deze selectie is noodzakelijk, omdat de capaciteit
van het informatieverwerkende systeem in de hersenen te beperkt is, om alle informatie die
de zintuigen passeert gelijktijdig en optimaal te verwerken. In de literatuur worden verschillende
metaforen (beelden) gebruikt, om de werking van dergelijke mechanismen te beschrijven,
zoals een bottleneck (flessenhals, trechter of filter), spotlight (zoeklicht) of resource
(hulpbron).
Bottleneck ( filter of trechter) theorieën. Het belangrijkste verschil tussen een filter (of trechter)
en een zoeklicht, is dat de werking van een filter berust op inhibitie van irrelevante informatie
(figuur 7.8 linksboven), terwijl de werking van een zoeklicht vooral gebaseerd is op
facilitatie van relevante informatie: alleen informatie die in de lichtbundel valt wordt versterkt,
informatie daarbuiten niet (figuur 7.8, linksonder). Het bottleneckmechanisme is vooral onderzocht
in taken waarbij de proefpersoon in korte tijd zeer veel stimuli krijgt aangeboden.
Een bekend voorbeeld van een dergelijke taak is de dichotische luistertaak van Cherry (ook
wel 'schaduwtaak' genoemd), waarbij een proefpersoon via een koptelefoon in beide oren
verschillende gesproken zinnen krijgt aangeboden. De opdracht hierbij is alleen de zinnen
van één oor (bijvoorbeeld het rechteroor) te herhalen. De experimenten van Cherry leken
vooral te bevestigen dat informatie in een vroeg stadium werd geselecteerd, ook wel vroege
selectie genoemd. Het bleek namelijk dat de proefpersoon zich meestal niet de woorden kon
herinneren die in het genegeerde oor waren aangeboden. Uit andere studies bleek echter
dat proefpersonen soms wél irrelevante informatie bewust hadden waargenomen. Dit gold
bijvoorbeeld voor stimuli die een bijzondere betekenis hadden. Deze 'braken' als het ware
door de blokkade van het aandachtssysteem heen. Dit laatste principe, ook wel intrusie
genoemd, wordt verklaard door te stellen dat de werking van het selectiefilter niet absoluut,
maar relatief is: het zwakt irrelevante informatie alleen maar af. Betekenisvolle stimuli zijn
blijkbaar sterk genoeg om de 'drempel' te passeren, en zo toch tot het centrale (bewuste)
verwerkingssysteem door te dringen. Dit principe wordt ook wel late selectie genoemd: alle
informatie wordt parallel en bewust verwerkt, totdat een laat stadium van verwerking, de
zogeheten responsselectie, is bereikt.
In meer recent onderzoek is de vraag of selectie nu vroeg of laat plaatsvindt, wat op de
achtergrond geraakt. De centrale vraag lijkt momenteel eerder te zijn welke condities vroege
en welke late selectie in de hand werken. . Bij condities of taken waarbij de presentatie van
relevant en irrelevant stimulusmateriaal zeer snel plaatsvindt, en waarbij bovendien de
169