I

7.2. Activatie: neurofysiologische aspecten
7.2.1 Inleiding
Activatie wordt beschouwd als de neurofysiologische component van aandacht en het bewustzijn.
In plaats van activatie wordt in de literatuur ook wel het begrip arousal gebruikt. Dit
laatste begrip heeft echter een meer specifieke theoretische lading, omdat het vaak wordt
gebruikt als aanduiding van de excitatietoestand van de schors. Het begrip activatie heeft
echter een ruimere betekenis, omdat het ook betrekking heeft op autonoom fysiologische
veranderingen, zoals veranderingen in hartslagfrequentie, bloeddruk en dergelijke, en veranderingen
in het gedrag. In dit hoofdstuk wordt daarom het meer overkoepelende begrip activatie
gebruikt.
Activatietheorieën hebben gedurende de laatste 30 jaar een belangrijke ontwikkeling doorgemaakt.
Dit hangt vooral samen met de informatieverwerkingsrevolutie in de psychologie,
dat wil zeggen een sterkere oriëntatie op specifieke verwerkingsprocessen in het brein. In de
literatuur van de jaren vijftig en zestig worden begrippen als activatie en arousal nog vaak
omschreven als een diffuse, niet-specifieke, excitatietoestand van het organisme, die nauw
verbonden is met de intensiteit van het menselijk bewustzijn en gedrag. Volgens deze visie is
activatie een toestand, waarbij energie wordt gemobiliseerd ten behoeve van kwantitatieve
veranderingen in het niveau van bewustzijn, emoties en prestatie (de bovenste lagen in het
schema van figuur 7.1). In de jaren hierna rijpte echter het besef dat activatie ook een uiting
kan zijn van meer specifieke cognitieve- en informatieverwerkingsprocessen in het brein.
Deze nieuwe inzichten zijn onder meer een gevolg van ontwikkelingen in de neurobiologie,
die hebben geleid tot een beter begrip van de complexe structuren in de hersenstam en
limbisch systeem, en wijze waarop zij corticale activatie kunnen moduleren.
Het begrip activatie heeft ook een belangrijke rol gespeeld in psychologisch onderzoek en
theorievorming van de jaren zestig en zeventig. Voorbeelden hiervan zijn theorieën van
onderzoekers als Broadbent, Kahneman en Sanders. Centraal element in hun theorieën was
het idee dat de activatietoestand van hersenen als een soort energiebron fungeert die de
prestatie in cognitieve taken kan beinvloeden. Hierop wordt bij de bespreking van het begrip
aandacht verderop in dit hoofdstuk nader aandacht besteed. Ook zeer bekend uit deze periode
is de omgekeerde U hypothese die stelt dat het niveau van activatie een kromlijning
verband heeft met de efficiëntie van de prestatie: niet alleen te weinig maar ook teveel activatie
kan nadelig zijn voor de prestatie. Een te hoog activatieniveau kan namelijk tot gevolg
hebben dat relevante details uit de omgeving door het informatieverwerkende systeem in de
hersenen worden gemist. Ook kan het leiden tot een te grote motorische druk waardoor op
stimuli uit omgeving wordt gereageerd, voordat deze volledig zijn verwerkt.
158