Wersja elektroniczna słownika (pdf)

109niwa (3) [RsK, Słota] D zn. «pole u-prawne, rola, pole świeżo wykarczowane;nowina»: Tej niwie Albertus niebył nigdy gospodzien [RsK, 48, 19]. Csolesię na niwie zwięże,/ To wszytko nastole lęże [Słota, 188, 6]. D gram. rzecz.,psł. dekl. -a- ? pol. dekl. ż. D etym. psł.*niva; ogsłow. – czes. niva, słc. niva,ros. niva, ukr. nijva, słoweń. njiva,bułg. niva (por. grec. neiós «pole»,łac. novale «pole po raz pierwszy zaorane»).D rozwój: etymologicznie niwato «nisko położone pole, nizina»albo «nowe pole»; ogólny kierunekzmian zn. prowadzi od zn. konkretnego«pole, gleba» do zn. metaforycznego,abstrakcyjnego «dziedzina».KDKnizacz (2) [Tęcz, RP] D zn. «za nic»:Świątości nizacz nie mieli, kapłanyporanili [Tęcz, 193, 9]. D gram. zaprzeczonewyrażenie przyimkowe zacz (/psł. *za č} «za co»). D etym. psł.*nizač} / prefiks *ni- + przyimek*za + pierw. B. zaim. pytajnego *č}.D rozwój: ogsłow. prefiks ni- tworzyłod zaim. pytajnych zaim. ogólnoprzeczące,np. nikt (/ psł. *ni k{to), nic(/ psł. *ni č}so), niczyj (/ psł.*nič}j}), nigdzie (/ psł. *nik{de), lub,jak tutaj, poprzedzał całe wyrażeniaprzyimkowe, por. też nikczemny (/psł. *ni-k-čemu), postać znana doXVI w., zastąpiona wyrażeniem przyimkowymz zaim. ogólnoprzeczącymnic: za nic.D por. I czso, niczs.JGniż (1) [Słota] D zn. «nim, zanim»:U wody sie poczyna cześć;/ Drzewiejniż gdy siędą jeść [Słota, 189, 57]. D gram.spójnik wprowadzający zd. czasowe.D etym. wtórny spójnik, z pochodzeniaskrócona part. niże, zrost dwóch partykuł:ni (/ psł. *ni «nie, i nie») orazwzmacniającej part. enklitycznej że (/nogapsł. *že), jako całość o zn. «a nie»; psł.*ni že spójnik rozłączny «ani; aninie», porównawczy «jak»; też w innychj. słow. – dłuż. daw. i dial. niż part. porównawcza,ros. nižé spójnik «nawetnie», scs. ni že «ani».D por. I, II ni, -że.AKniżej (1) [Słota] D zn. «na mniejszejwysokości»: Chce się sam posadzićwyżej,/ Potem siędzie wielmi niżej[Słota, 189, 42]. D gram. przysłów., st. wyższyod nisko. D etym. psł. przysłów.*niz{ «nisko, w dole, w dół» ? st.wyższy *niže; jednak brak takich formw j. słow.; w j. pol. utworzony odprzysłów. nisko; wygłosowe -j analogicznedo form wczoraj, lepiej, gorzejz formy komparatywnej przym. r. m.D por. nisko.BTnoc [Pfl, ŻB, BZ, Ppuł] D zn. «częśćdoby od zachodu do wschodu słońca»:Ale w zakonie bożem wola jego i w zakoniejego będzie myślić we dniei w nocy [Ppuł, 52, 2]. I nazwał jestświatłość dniem, a ćmy nocą [BZ, 71, 6].D gram. rzecz., psł. dekl. -i- ? pol.dekl. ż. D formy tekstowe: nocy C. lp.,noc B. lp. D etym. pie. *nokt-i-s; psł.*nokt}; ogsłow. – czes. noc, ros. noč´,sch. nôć, scs. nošt} (por. ind. nakti, lit.naktis, grec. nýks, nyktos, łac. nox,noctis, goc. nahts, niem. Nacht, ang.night, fr. nuit). D rozwój: w j. pol.i innych j. słow. oraz pozostałych j. ie.zachowało się pierwotne zn. «częśćdoby»; obok zn. podstawowego ustabilizowałysię w j. pol. zn. przen.: «brakświatła», «ciemność», «zaślepienie»,«zapomnienie».KDKnoga (2) [Kśw, Tęcz] D zn. «kończynadolna»: Postawi prawą nogę na morzy[Kśw I, 10, 15]. Zabiwszy, rynną ji wlekli,na wschod nogi włożyli,/ z tego mu