Wersja elektroniczna słownika (pdf)

153opríče, opróč «prócz», ros. dial. opróč,opročí, opričí, opríč’ «oprócz, poza».D rozwój: w j. stpol. obie postaci oprocz,procz w funkcji i zn. tożsamym z kromie.D por. precz, kromie.AKprorok (2) [Kśw, Ppuł] D zn. «ktośwysłany przez Boga do przekazywanialudziom woli bożej i obdarzony zdolnościąprzepowiadania przyszłości»:Jakoż prorok Dawid uznamionaw o jegosilnem ubostwie jeść świadeczstwodał [Kśw IV, 13, 22-23]. Poczynają sie księgigłośnych chwał albo samorzecznychproroka Dawida krola [Ppuł I, 52, arg].D gram. rzecz., psł. dekl. -o- ? pol.dekl. m. D etym. psł. *prorok{, replikałac. prophēta, grec. prophē´tēs; ogsłow. –czes. prorok, ros. prorók, scs. prorok{.KDKprosić (9) [B, Kgn, Słota, List, ŻMB, RP]D zn. «wyrażać życzenie, chęć otrzymaniaczegoś, zwracać się do kogośw celu otrzymania, uzyskania czegoś»:Słysz modlitwę, jąż nosimy,/ A daćraczy, jegoż prosimy [B, 163, 7]. D gram.czas., psł. kon. IV -jo- | -i- ? pol. kon.III -’ę, -’isz; ndk. D formy tekstowe:proszę cz. ter. lp. 1. os., prosisz 2. os.,prosi 3. os.; prosił cz. przesz. lp. 3. os.;proścież tr. rozk. lm. 2. os. (+ part. ż).D etym. pie. *preḱ- «pytać, prosić»; psł.*prositi; ogsłow. – czes. prosit, słc.prosit’, ros. prosít’, błr. prasít’, sch. pròsiti, bułg. pròsja, scs. prositi (por. lit.prašýti «pytać», łot. pras^ıt «pytać»,stind. praś- «wypytywanie sądowe;przesłuchanie», awest. frasā «pytanie»,toch. prak- «pytać», łac. precor, precāri«prosić, modlić się», goc. fraihan «pytać»,ang. pray «modlić się»). D rozwój:psł. *prositi ? stpol. *prośići ? stpol.,śrpol. prośić; w j. stpol. czas. funkcjonowałw zn. «zaprosić kogoś, namówićdo przybycia, wezwać», «pytać».D por. poprosić, prośba.ISprostak (1) [Satyra] D zn. «człowiekprostych obyczajów, niewykształcony»:Mnimać każdy człowiek prawie,/By był prostak na postawie,/ (...) Alećjest chytrzy pachołek [Satyra, 191, 26].D gram. rzecz., psł. dekl. -o- ? pol.dekl. m. D etym. psł. *prostak{ / psł.przym. *prost{. D rozwój: zaszedł procesdegradacji zn. stpol. «człowiekprostych obyczajów...» ? współcześnie:pogardliwie «gbur, prymityw».D por. prosty.KDKprosty (1) [KŚ] D zn. «zwykły, zwyczajny;niewyszukany»: Aby rycerz każdyalibo prosty panosza pod pewną (...)chorągwią na jej stanie stał [KŚ, 124, 11].D gram. przym., odm. złoż. D etym.pie. *prosto- (złożenie z *pro- «doprzodu, naprzód» oraz *sto- | *sta-«stać»); psł. *prost{(j}); ogsłow. – czes.prostý, ros. prostój, sch. pro – st. D rozwój:psł. *prost{j} ? stpol. prosty; jużw j. stpol. wyraz występował w licznychzn. przen.: «zwykły», «skromny»,«przystępny», również «szczery», «prawy».D por. prostak.ISprośba (3) [List, ŻB, LA] D zn. «proszenie,życzenie»: Ini niemocni, ślepii chromi przez jego prośbę uzdrowienibyli [ŻB, 31, 16]. D gram. rzecz., psł. dekl.-a- ? pol. dekl. ż. D formy tekstowe:prośby B. lm. D etym. psł. *pros}ba /psł. czas. *prositi; ogsłow. – czes.prosba, ros.prós’ba, sch. pròzba. D rozwój:prymarne było zn. czynnościowe«czynność proszenia», w drugiej kolejnościrozwinęły się zn. podmiotowe«to, o co się prosi», «życzenia wyrażonena piśmie».D por. prosić.KDKprozność (2) [Pfl, Ppuł] D zn. «to, cobezskuteczne, daremne»: Przecz skrzytalipogaństwo i ludzie myślili prozprozność