Wersja elektroniczna słownika (pdf)

wstać 242wym przegłosem); w j. śrpol. wyrazzastąpiony został przez wspomnieć.D por. pamiętać, upominać, mnimać.ISwstać (16) [Kśw, Pfl, Słota, RP, Ppuł]D zn. 1. «przyjąć pozycję pionową;podnieść się z pozycji siedzącej, leżącej»:Mnogi jeszcze przed dźwirzmibędzie,/ Cso na jego miasto siędzie;/A on mu ma przez dzięki wstać [Słota,189, 45]. 2. «szybko ruszyć do działaniawskazanego innym czasownikiem»:Wstań, prawi, pośpiej się, miluczkamoja [Kśw II, 11, 3]. D gram. czas., psł.kon. III -jo- | -je- ? pol. kon. II -’ę,-’esz; dk. D formy tekstowe: wstają cz.ter. lm. 3. os.; wstał cz. przesz. lp. 3. os.D etym. psł. *v{stojati / *stojati; ogsłow.– czes. vstát’, ros. vstat’, chorw.ustati, scs.v{stati. D rozwój: psł.*v{stojati? stpol. *vstaći ? stpol., śrpol.vstać; w j. stpol. czas. występował takżew zn. «pojawić się», oraz w zn. przen.«wrócić do życia, zmartwychwstać»,«przyjąć wrogą postawę, porwać się nakogoś».D por. stać, ustawiać, wstanie.ISwstanie (1) [Kśw] D zn. «powstanie,dźwignięcie się»: Obiązał się tomu,czsoż jeść wrzemiennego, leniw jeśćku wstaniu czynić każdego skutka dobrego[Kśw II, 11, 30]. D gram. rzecz., psł.dekl. -jo- ? pol. dekl. n. D etym. psł.*v{-stoja-n}je; rzecz. od czas. psł. *v{-stojati. D rozwój: stpol. vstańe ? śrpol.fstańe; w tekstach stpol. wyraz częściejwystępował w zn. przen., rel.«zmartwychwstanie, powrót do życia».D por. wstać, stać.IW-Gwsz- (wsza, wsze) (19) [Kśw, Słota,ŻB, BZ, RP, Tęcz, Ppuł] D zn. «zaim.przymiotny, uogólniający, rodzajowy»1. «każdy bez wyjątku»: A tym wszemteć to Bog miłościwy mowi, rzeka:Wstań! [Kśw II, 11, 13]. 2. «cały, zupełny»:apłakachą, prawi, wszem sircemi obietnicę Bogu wzdachą [Kśw I, 10, 25].3. «którykolwiek, jakikolwiek»: Boże,ji racz pozdrowić ode wszego złego[Tęcz, 194, 26]. D formy tekstowe: lp.:wszemu C. r. n., wszej C. r. ż., wszegoB. r. m., wsze B. r. n.; lm.: wszech D.r. m., ż., wszem C. r. n., wszemi N. r. m.D etym. pie. *uis-; psł. *v}X{ ? płd.i wsch.słow.*v}s} | zach.słow. *v}š};ogsłow. – stczes. veš, ros. ves’, słoweń.vás, scs. v}s}; w bułg. i mac. całkiemzaginął. D rozwój: w wyrazie zaszłaIII palat. psł. X; już w stpol. brak formyM. lp. i lm. r. m.; zastąpionyprzez zaim. wszystek, wszystka, wszystko(/ stpol. wszytek, wszytka, wszytko);dziś resztki tego zaim. spotykanew utartych zwrotach, np. wszem wobec,ze wszech miar, a także w niektórychwyrazach, np. za-wsze, wszechmoc,wsze-lako, po-wsze-dni.D por. wszyciek.JGwszaki (1) [Słota] D zn. «zaim. przymiotny,uogólniający, rodzajowy – każdy,wszelki»: Ten ma z prawem wyżejsieść,/ Ma nań każdy włożyć cześć./Nie może być panic taki,/ Musi jiw tem poczcić wszaki [Słota, 189, 53].D etym. pie. *uis-; psł. *v}Xak{; rdzeńzaimkowy *v}X- + suf. *-ak{; ogsłow.– stczes. však, czes. arch. všaký, ros.˘˘arch. vsjak, ros. vsjákij, sch. svak, sva – kī,scs. v}sjak{. D rozwój: w wyrazie zaszłaIII palat. psł. X; końcowe -i jest wynikiemanalogii do dekl. złożonej przym.;dzisiejsze wszak, wszak-że powstały poredukcji wygłosowego -o, ze skostniałejformy M., B. lp. r. n. odm. prostejwszako, por. jak / jako.D por. wszako, wszakoż.JG˘