Wersja elektroniczna słownika (pdf)

179albo samorzecznych proroka Dawidakrola psalmow [Ppuł I, 52, arg]. D gram.przym., odm. złoż. D etym. złożenieo podstawie zaimkowo-czasownikowejsam-o-rzecz-ny (zaimek sam-o- + czas.rzec / psł. *rekti) za pomocą przyr.-n-. D rozwój: tylko jedno poświadczeniew stpol., poza tym wyraz nieznany.D por. sam, samojedź, rzec.HKI sąd (4) [Pfl, RsP, Kgn, Ppuł] D zn.1. «instytucja wymiaru sprawiedliwości»:Jako Czestk dawał Jakuszewi skot ręki, jako sąd skazał [RsP, 45, 33].2. «miejsce odbywania rozpraw sądowych»:Przto nie wstają niemiłościwiw sądzie, ani grzesznicy w radzieprawych [Pfl I, 17, 6]. 3. «postępowaniesądowe; tu: o Sądzie Ostatecznym»:We wtore niedzieli jeście wy byli słyszeli,kakoć on w dzień sądny na sądprzydzie [Kgn II, 35, 10]. D gram. rzecz.,psł. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym.pie. *som-; psł. *so¸d{; ogsłow. – czes.soud, ros. sud, bułg. sǎdǎt, scs. so¸d{.D rozwój: psł. *so¸d{ ? stpol. są¯d ?stpol., śrpol. so¸d.D por. II sąd, sądny.JGII sąd, ssąd (2) [Pfl, Ppuł] D zn.«naczynie»: Włodać będziesz nad nimiw mietle żelaznej, a jako ssąd zdunowyrozbijesz je [Pfl II, 17, 9]. D gram. rzecz.,psł. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym.psł. *s{so¸d{; ogsłow. – czes. sud «beczka»,ros. sosúd «naczynie», ukr. sudýna«naczynie», scs. so¸d{, s{so¸d{. D rozwój:psł. *s{so¸d{ ? stpol. ssą¯d | są¯d? stpol., śrpol. so¸d; w wyrazie nastąpiłaredukcja geminaty ss- powstałejpo zaniku jerów; wychodzi z użyciawciągu XVI w.; w przekładach Bibliipo raz ostatni użyty przez Wróbla w1537 r.; późniejsi tłumacze wprowadzająrzecz. naczynie.JGsądny (2) [Kgn, RP] D zn. «związanyzsądem, sądzeniem», tu w połączeniustałym sądny dzień «Dzień Sądu Ostatecznego»:We wtore niedzieli jeściewy byli słyszeli, kakoć on w dzieńsądny na sąd przydzie [Kgn II, 35, 10].D gram. przym., odm. złoż. D formytekstowe: sądni M. lp. r. m. D etym.psł. *so¸d}n{(j}) / *so¸d{ utworzony zapomocą przyr. *-}n-; ogsłow. – czes.soudný, ros. súdnyj, scs. so¸d}n{ (rel.w połączeniu: czes. soudný den, ros.súdny den’, scs. so¸d}n{ d}n{ «DzieńSądu Ostatecznego»). D rozwój: sądnydzień dziś jako fraz. pot. «zamieszanie,rozgardiasz, popłoch», do sądnego dnia«bardzo długo, w nieskończoność».D por. II sąd.HKsąmnienie (3) [Kśw] D zn. «sumienie»:A osme są naoświecenienaszego sąmnienia [Kśw I, 10, 16].D gram. rzecz., pol. dekl. n. D etym.stpol. kalka łac. conscientia «współwiedza,zbiorowa mądrość» / con- «wespół,razem» + scientia «wiedza, mądrość»za pośrednictwem czes. svědomi;pol. odpowiednikiem łac. con- jestnieproduktywny współcześnie formantsą-, por. są-siad «ten, co wespół z kimśsiedzi», ekwiwalentem łac. scientia jestmnienie «mniemanie, przekonanie»(/ od psł. czas. *m}něti); por. ros.somnénie «wątpliwość», bułg. sâmnéne,sch. sumnjenje, scs. so¸m}něnije, sum}-něnije. D rozwój: stpol. postać sąmnieniewystępuje powszechnie w XV w.i utrzymuje się jeszcze w XVI w.; ok.1450 r. zapisana postać sumnienie,która w uproszczonej postaci sumienie(od XIX w.) upowszechnia się w j. ogpol.;oboczność form sąmnienie | sumnieniemogła powstać: w wynikuwpływu scs., rozpodobnienia sam. o¸,występującej przed m, n ? u, lubdziałania analogii (w psł. i pol. zasąmnienie