Wersja elektroniczna słownika (pdf)

ycerz 176rycerz (4) [Słota, KŚ, ŻB, LA] D zn.«wojownik stanu szlacheckiego, szlachcic»:A miał barzo wielki dwor,/Procz panosz trzysta rycerzow [LA, 173,14]. D gram. rzecz. r. m. D formy tekstowe:rycerz M. lp., rycerze M. lm.D etym. zap. niem. Ritter «jeździec»(/ reiten «jeździć»); por. stczes. rytieř,czes. rytíř, słc. rytier, z pol. ukr. lýcar,ros. rýcar}. D rozwój: w j. stpol. takżew postaci rycierz, gdzie niem. -te- ?-će- (palat. polska).JGrynna (1) [Tęcz] D zn. «urządzenie doprowadzenia wody, kanał, rynsztok»:Zabiwszy, rynną ji wlekli, na wschodnogi włożyli [Tęcz, 193, 10]. D gram. rzecz.r. ż. D etym. zap. niem. Rinne (/ odrennen «biec»); por. głuż. ryna, ukr.rínva. D rozwój: w j. stpol. także w postaciryna.JGrzazać (1) [Kgn] D zn. «krajać, ciąć,rozcinać»: A tako więc on krol silnmgniewem jest na sobie sweodzienie rzazał był [Kgn VI, 41, 27].D gram. czas., psł. kon. III -jo- | -je-? stpol., śrpol. kon. II -’ę, -’ęsz (rzeżę,rzeżesz) ? npol. kon. IV -am, -asz;ndk. D etym. pie. *urēǵ-; psł. *rězati«ciąć, rżnąć, przecinać»; ogsłow. –czes. rězat, ros. rézat’, scs. rězati (por.lit. rė´žti, łot. riezt, alb. rrah «tłukę,rozbijam»). D rozwój: psł. *rězati ?stpol. *ř´azaći | ř´ezaći ? stpol., śrpol.řazać | řezać ? npol. žezać; dziś wyrazprzest. (por. rzezać drewno, rzezaćw kamieniu, drewnie); genezę psł. mająteż wyrazy rzeź (psł. *rěz})irzeźba (psł.*rěz}ba) – pierwotnie nazwy czynności;w wyniku konkretyzacji wyrazrzeźba utrwalił się w j. pol. w zn. rezultatudziałania «to, co wycięte, wyrzezane»? «dzieło sztuki rzeźbiarskiej».D por. obraz.WD˘rzec (29) [Kśw, Pfl, Kgn, ŻB, BZ, ŻMB,Ppuł] D zn. «powiedzieć»: A przez toćon rzekł jest był k nim, rzekąc tako [KgnVI, 40, 3-4]. Święty Błażej jemu odpowiedział,a rzkąc: Miej sie dobrze,dobry sędzia [ŻB II, 32, 23]. Lepak rzeczeBog: bądź stworzenie wpośrzod wod[BZ, 71, 7]. D gram. czas., psł. kon. I -o- |-e- ? pol. kon. I -ę, -’esz (temat cz. ter.w rozwoju hist. uległ zmianie: dawniejrzekę, rzeczesz, dziś rzeknę, rzekniesz);dk. D formy tekstowe: rzekł cz. przesz.lp. 3. os.; rzeka, rzekę («rzekąc») im. cz.ter. czynny M. lp. r. m., odm. prosta,rzekęcy («rzekąc») M. lp. r. ż., odm.prosta. D etym. pie. *rek-; psł. *rekti,*reko¸; ogsłow. – czes. říci, strus. reči,sch. rèći, scs. rešti (por. lit. rė ~ kti «krzyczeć»,irl. rēimm «krzyk», łac. rankare«ryczeć»). D rozwój: zach.słow. *reci ?stpol. ř´ec’ ? stpol., śrpol. řec ? npol.žec; dziś wyraz książk.; w ścisłymzwiązku etym. z rzec pozostaje rzecz.rzecz (/ psł. *rěč}), który pierwotnieoznaczał «mówienie, mowę»; pie.oboczność apofoniczna ē : ĕ : o widocznajest w morfemach rdzennych wyrazów:rzekę – narzekać – stpol. rcy(/ psł. *r}ci) –rok; z form odm. prostejim. cz. ter. zachowała się tylkoforma B. lp. r. m. rzekąc, którawj.śrpol. uległa adwerbizacji ? im.przysłów. współ.D por. rok, rzecz.WDrzecz (10) [RsP, RsK, Słota, List, ŻB, LA,RP] D zn. 1. «to, co się mówi, mowa,język»: A je s mnogą twarzą cudną,/Abędzie mieć rękę brudną;/ Ana teżma k niemu rzecz obłudną [Słota, 188,29]. D zn. 2. we fraz. dobra rzecz«pochwały»: Jął j namałwiać onżegrozą, onże dobrą rzeczą [ŻB, 32, 32].3. «to, co się zdarzyło lub zdarzy, fakt,zdarzenie»: Pan Bog tę rzecz takonosił,/ Iżeś go o to barzo prosił,/ Abych