Wersja elektroniczna słownika (pdf)

palec 124stawno-nawiązującym. D etym. pierwotnapart. w postaci złożenia kilkupartykuł; pak «zaś» (/ psł. *pak{«tył», ten sam rdzeń w pol. na opak,wspak), nie (/ psł. *ne, ogsłow.partykuła przecząca), tu wtórnie z perseweracyjnymunosowieniem samogłoski,oraz li (/ psł. *li, part. uwydatniająca,uogólniająca, wzmacniająca,stąd wtórnie alternatywna «albo»,warunkowa «jeśli, jeżeli» i pytajna«czy»). D rozwój: w j. stpol. jako spójnikrzadki, występujący tylko w XV w.;w XVI w. pojedynczo poświadczonew tym zn. jedynie wyrazy pokrewnepakli i pakliby.D por. lepak, rozpaczać.AKpalec (1) [Tęcz] D zn. «jeden z pięciupodłużnych członków, będących zakończeniemdłoni człowieka», tu wefraz. nie stać za jeden palec «nic nieznaczyć, być bez wartości»: Kłamacie,chłopi, jako psi, byście tacy byli,/ Niestojicie wszytcy za jeden palec jego![Tęcz, 194, 17]. D gram. rzecz., psł. dekl.-jo- ? pol. dekl. m. D etym. psł. *pal}c}«kciuk»; ogsłow. – czes. palec «kciuk»,ros. pálec «kciuk», sch. pa – lac «kciuk»(por. łac. pollex, -icis «wielki palecręki, nogi», grec. phallō «poruszam,naciągam struny, cięciwę łuku», phalmós«naciąganie strun, cięciwy łuku»,co jest związane ze szczególną rolądużego palca podczas oddawaniastrzału z łuku).KDKpamiętać (4) [Kśw] D zn. «zachowywać,mieć coś w pamięci; mieć nauwadze»: I mowi pirzwej siedzącym„wstań” (...) iż czego jim dojć niepamiętają [Kśw II, 11, 16]. D gram. czas.,psł. kon. III -jo- | -je- ? pol. kon. IV-am, -asz; ndk. D formy tekstowe:pamiętał cz. przesz. lp. 3. os., pamiętajęim. cz. ter. czynny M. lp. r. m., odm.prosta. D etym. pie. *men- «myśleć»;psł. *pamętati «mieć coś w pamięci»,/ rzecz. *pamęt} «wspomnienie czegoś,przypomnienie; pamięć»; formapamiętać występuje tylko w j. pol., ukr.pamjatáty to zapożyczenie z j. pol.D rozwój: psł. *pamętati ? stpol.*paḿą˘taći ? stpol., śrpol. paḿętać.D por. mnimać, upominać.ISpamiętaję zob. pamiętać.ISpan (12) [RsP, Kgn, Słota, LA, Tęcz,Satyra] D zn. 1. «wysoko postawionaosoba, dostojnik ziemski; możnowładca»:A jacy to źli ludzie mieszczaniekrakowianie,/ Żeby pana swego, wielkiegochorągiewnego,/ Zabiliście,chłopi, Andrzeja Tęczyńskiego! [Tęcz,193, 2]. 2. «szlachcic mający dobraziemskie i osadzonych w nich chłopów»:Chytrze bydlą z pany kmiecie[Satyra, 191, 1]. 3. «tytuł godnościowyw odniesieniu do Boga»: Pan Bog tęrzecz tako nosił [RP, 196, 51]. D gram.rzecz., psł. dekl. -o- ? pol. dekl. m.D formy tekstowe: pany C. lp., panie W.lp. D etym. geneza niejasna, być możeleksykalna pozostałość po Awarach:pan / żupan pierwotnie w zn. «urzędnikchana awarskiego pobierający daniny»? «urzędnik grodowy = kasztelan»? «panujący, zarządzający»; możliwetzw. zapożyczanie wędrowne zestbawar. – por. węg. ispán «starosta»,sttur. b- | pajan – które za pośrednictwemawarskim przenika do j. słow.,gdzie na płd. upowszechnia się formaz nagłosem dźwięcznym ban{ /boan{, a na zach. – z bezdźwięcznympan{ / pajan{; zach.słow. –stczes. hpan, czes. pan, słc. pan, dłuż.pan, głuż. pan, przeniesiona późniejdo j. wsch.słow. i do j. lit.; możliwetakże psł. *g{pan{ «władca». D rozwój:wszystkie zn. historyczne zachowane,