Wersja elektroniczna słownika (pdf)

73krzywo (1) [ŻMB] D zn. «skośnie,ukośnie, nieprosto»: Twoja głowkakrzywo wisa, tęć bych ja podparła[ŻMB, 180, 22]. D gram. przysłów. D etym.pierwotnie M., B. lp. r. n. odm. prostejpsł. przym. *kriv{ «nieprosty, wygięty,zakrzywiony», także w zn. przenośnym«fałszywy, nieprawy»; przym. ogsłow. –czes. křivý «krzywy, fałszywy», ros.krivój «krzywy, jednooki», scs. kriv{«zakrzywiony, wygięty, ukośny, zezowaty,nieprawy, zły, winien» (por. lit.kre ıvas ~ «zakrzywiony, krzywy, ukośny,pochyły, zezowaty, fałszywy, nieprawdziwy»).D por. krzywda, krzywousty.BTkrzywousty (1) [RP] D zn. «mającykrzywe, skrzywione usta»: Jako samojedźkrzywousta,/ Nie było warg u jejgęby [RP, 196, 34]. D gram. przym., odm.złoż. D etym. psł. *krivoust{, złożeniez morfemem -o- (pierwszy człon toprzym. *kriv{, drugi – rzecz. *ust(a));ogsłow. – czes. křivoústý, słc. krivoústy,ros. daw. krivoústyj, ukr. dial. kryvoústyj,sch. krı – voust, słoweń. krivoùst.D rozwój: w j. stpol. wyraz notowanyod XIII w., także jako imię własne,por. Boleslaus dictus Krzywousty; tensam typ złożenia wykazują Krzywogłowy(od XV w.), Krzywooki, Krzywonosy,Krzywonogi (od XVI w.).D por. krzywo, krzywda.ISkrzyż (1) [ŻMB] D zn. «przedmiotw kształcie dwóch przecinających sięlinii prostych; narzędzie męki Chrystusa»:Nie mam ani będę mieć jinego,/Jedno ciebie, Synu, na krzyżu rozbitego[ŻMB, 180, 38]. D gram. rzecz., pol.dekl. m. D etym. stare zap., z okresuprzyjmowania chrześcijaństwa, łac.crux przez potrójne pośrednictworom., słoweń. i stczes. křiž; znanyinnym j. słow. – słc. kríž, ros. przest.kryž, słoweń. križ, rus.-csł. križ}. D rozwój:już od XIV w. notowane zn.przen. «symbol chrześcijaństwa»,«cierpienie, udręka» (fraz. mieć z kimśkrzyż pański), «dziesiątek lat», «order»,«część kręgosłupa powyżej miednicy»,pot. dostać po krzyżu «zostaćobitym», «doznać przykrości z powoduczegoś lub kogoś».D por. okrzcić.JGksiążę (5) [Pfl, Słota, ŻB, Ppuł] D zn.«niekoronowany władca państwa, takżenaczelnik, przywódca»: Błażeju,wynidzi, woła cie książę [ŻB, 31, 7].D gram. rzecz., psł. dekl. -t- ? pol.dekl. mieszana D formy tekstowe: książętaM. lm., książętom C. lm. D etym.psł. *k{nęžę «młodociany syn księcia»(/ przed I palat. psł. *k{nęgę) / psł.*k{nęg{ «książę, władca» + *-ę (suf.tworzący nazwy istot niedorosłych,por. cielę, źrebię); głuż. knježo, czes.kniže, ukr. knjažá; psł. *k{nęg{ (? poIII palat. psł. *k{nęZ}) to zap. z germ.kuning- «potomek znakomitego rodu»,potem «panujący» (por. stwniem.kuning, goc. kuniggs, niem. König).D rozwój: przed XIII w. wyraz występowałw postaci *kńęžę, po czymnastąpiło rozpodobnienie dwu sąsiadującychgłosek nosowych -ńę- ? -śę-,stąd dzisiaj książę, ten sam proceszaszedł w wyrazach księga (/ psł. lm.*k{nigy), ksieni (/ psł. *k{nęgyni),ksiądz (/ psł. *k{nęZ}), bez zmianyw knieja: pierw. odm. to M. lp. książę,D. lp. książęcia, C. lp. książęciu itd.;w formach przyp. zależnych nastąpiłoskrócenie (por. wasza miłość ? waszmość,wasza miłość pan ? waćpan)i powstały nowe formy D. lp. księcia,C. lp. księciu, ale w lm. nadal M. książęta,D.książąt, C.książętom; w wyrazienastąpiło przesunięcie zn. «syn księcia»? «dostojnik świecki, możnoksiążę