Wersja elektroniczna słownika (pdf)

oględać 118w j. stpol. poświadczony w XIV w.;występuje w zn. podstawowym i w wieluzwiązkach fraz., por. np. próbaognia «tortury», igrać z ogniem «zachowywaćsię nierozważnie», ogieńniebieski «piorun», ogniem i mieczem«paląc i zabijając», kara ognia «spaleniena stosie»; wtórnie wytworzyły sięnowe zn.: 1. «strzały z broni palnej,strzelanina» – ogień armatni, razićogniem, iść na pierwszy ogień, wziąćkogoś w dwa ognie, 2. «wrodzona chorobaskóry mająca postać czerwonychznamion».KDKoględać (1) [RP] D zn. «widzieć, patrzyćna coś; obejrzeć, przyjrzeć sięczemuś»: Otożci przed tobą stoję,/Oględaj postawę moję [RP, 196, 56].D gram. czas., psł. kon. III -jo- | -je-? stpol. kon. II -’ę, -’esz (oglądaję,oglądajesz) |IV-am, -asz; ndk. | dk.D zob. ględać.ZGogrod (1) [RsK] D zn. «otoczony płotemkawał ziemi, na którym sianozboże, sadzono jarzyny, drzewa owocowe»:Mściwojow cum uxore claradzierży siłą mocą(...) dom, siedliskoi ogrod [RsK, 48, 3]. D gram. rzecz., psł.dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym. psł.*ob{gord{ / psł. czas. *ob{gorditi(por. pol. obgrodzić ? ogrodzić).D rozwój: wyraz zachowuje pierwotneznaczenie, modyfikowane jedynie zapomocą dodatkowych określeń, np.ogród warzywny, botaniczny, zoologiczny,zimowy.D por. grod.KDKoko (5) [Słota, RP] D zn. «narząd wzroku»:Mistrz, widząc obraz skarady,/Żołte oczy, żywot blady,/ Groźno siętego przelęknął [RP, 196, 44]. D gram.rzecz., psł. dekl. -s- ? pol. dekl. n.D formy tekstowe: oczu D. lpdw., oczyB. lpdw. D etym. pie. *oku- «patrzeć;˘psł. *oko, očese; ogsłow. – czes., słc.oko, ros. poet. óko, ukr. óko, sch. o – ko,bułg. okó (por. lit. akìs, łot. acs, ind.akszi, grec. ósse / *okie, łac. oculus,goc. ougô, niem. Auge). D rozwój: zewzględu na to, że wyraz odnosił się doparzystej części ciała, był najczęściejużywany w lpdw.: oko – oczy, natomiastlm. oka miała głównie zn. przen.,np. «źródło», «pączek u roślin», «klejnoty»;por. też fraz. otworzyć oczy«zobaczyć, poznać prawdę», zamknąćoczy «umrzeć», na oko «na pozór, powierzchownie».KDKokrągły (2) [Park] D zn. «mający kształtkoła; kolisty»: Nie pisz wirzchu okrągłego,/Pisząc Bartka zbawionego [Park,108, 11]. D gram. przym., odm. złoż.D formy tekstowe: okrągłem N. lp. r. m.D etym. pie. *(s)kreng h - |*(s)krong h -«kręcić, zwijać»; psł. *o(b)kro¸gl{(j})«mający kształt koła» / *kro¸gl{ (por.krągły, kasz. krągłi, ros. krúglyj, słoweń.krógel) / *kro¸g{ «koło, krąg»; ogsłow.– czes. okrouhlý, ros. okrúglyj, słoweń.okrógel. D rozwój: psł. *o(b)kro¸gl{j} ?stpol., śrpol. okro¸gły.ISokrutność (1) [RP] D zn. «okrucieństwo,bezwzględność, brak litości»:Wszytcy ludzie, posłuchajcie,/ Okrutnośćśmirci poznacie! [RP, 195, 8].D gram. rzecz., pol. dekl. ż. D etym.regularny derywat rzecz. z formantem-ość, utworzony od przym. okrutny;psł. podstawa *kro¸t{ «kręcony, pokręcony,powyginany; obrotny, zwinny,przebiegły» / psł. czas. *ob{kro¸titi«okręcić dookoła»; w j. stpol. bohemizm.D rozwój: wyraz o niewielkiejfrekwencji tekstowej, wypierany przezwspółpochodną formację okrucieństwo.KDKokrzcić (1) [Kgn] D zn. «udzielićchrztu»: Święty Bartłomiej (...) jest on