Wersja elektroniczna słownika (pdf)

jad (1) [RP] D zn. «substancja trująca,trucizna»: Otchoceć się s miodemtarnek,/ Gdyć przyniosę jadu garnek[RP, 197, 68]. D gram. rzecz., psł. dekl. -o-? pol. dekl. m. D etym. psł. *ěd{,*jad{; ogsłow. – czes. jed, ros. jad,sch. jed, scs. jad{. D rozwój: psł. *jad{? stpol. jād ? śrpol. jád; w wyrazienastąpiło zawężenie zn. stpol. «trującasubstancja (ogólnie)» ? «określonatrująca substancja».JGjaki (2) [Tęcz] D zn. «zaim. przymiotny,pytajny – jakiż, jak wielki; wprowadzazdanie wykrzyknikowe»: Jaki to synślachetny Andrzeja Tęczyńskiego [Tęcz,194, 24]. D formy tekstowe: jacy M. lm.r. m. D etym. psł. *jak{j} / zaim.względny *j} + przyr. *-ak{ + suf.*-j}; wyraz znany w innych j. słow. –czes. jaky, słc. aky, ukr. jakýj, błr. jakí.D rozwój: psł. *jak{j} ? stpol. jaky ?śrpol., npol. jaki; palat. polska spłg.tylnojęzykowej k + y (y / przedpol.*-{j}); w formie jacy (/ psł. *jakiji)zaszła II palat. psł. *ki ? *ci, a następniestwardnienie c’ (XVI w.) i wymianai w y, końc. -y (/ -i / z kontrakcjipsł. *-iji); zaim. ten utracił dekl.prostą i występuje obecnie tylko w formiezłożonej; jedynie w wyrażeniuprzysłówkowym jako tako zachowałasię forma B. lp. r. n. odm. niezłożonejjako.D por. jako, jakoby, jakokoli, kaki.JGjako (71) [Kśw, Pfl, Ppuł, RP, Satyra,Słota, Tęcz, RsK, RsP, Park] D zn. 1. «jak,w jaki sposób»: Gdy pan przydzie,dobrze orze -/ Gdy odydzie, jako gorze[Satyra, 191, 16]. 2. «wyraża funkcję porównawcząwprowadzanej przez siebietreści»: Grzesznik pieklonyjeść jako kłodnik w ciemnicyskowany [Kśw II, 11, 35]. Przewiązałagłowę chustą;/ Jako samojedź krzywojachać54a drzewo jabłko nosząc, czyniąc owocepodług swego przyrodzenia, jegoż siemięw sobie samem bądź na ziemi [BZ,71, 15]. D gram. rzecz., psł. dekl. -o- ?pol. dekl. n. D etym. psł. *(j)abl{ko |*(j)ablo; ogsłow. – czes. jablko, stczes.jablo, ros. jábloko, słoweń. jábolko, scs.jabl{ko, abl{ko. D rozwój: psł. *(j)abl{-ko ? stpol., śrpol. jabłko: w j. stpol.występował także w płn.pol. postacijebłko; wyraz rozszerzył swój zakreso zn. «owoc różnych drzew», np. czerwone,granatowe, polne, rajskie jabłko;także jabłko Jadamowo, jabłko w gardle«chrząstka tarczowa krtani»; nazwatej chrząstki to wędrowna europejskakalka językowa, por. niem. Adamsapfel,ang. Adam’s apple, franc. pommed’Adam, której źródłem jest łac. pomumAdami z hebr. tappū a h ha-ādām;w hebr. ādām to «człowiek, mężczyzna»i «biblijny Adam», stąd pierw. zn.«jabłko na szyi mężczyzny» mogłoprzejść w «jabłko Adama»; wtórniedopiero w średniowieczu połączone zeznakiem grzechu pierworodnego.JGjachać zob. jechać.WDjać, jeć (1) [ŻB] D zn. «jechać»: Tedauźrzewszy to ci jiści łowcy, jeli od nich[ŻB I, 31, 1]. D gram. czas., psł. kon. I -o-| -e-; ndk. D etym. psł. *jati, *jado¸ |*ěti, *ědo¸; ogsłow. – czes. jet, jedu,dłuż. jěś, jědu, głuż. jěć, jědu (por. lit.jóti, jóju, łot. jât, jâju «jechać konno»,stind. yā´ti «idzie, jedzie», awest. yaiti).D rozwój: w zabytkach stpol. poświadczonetylko formy cz. przesz. jał«jechał» i jeli «jechali»; tę ostatnią(zamiast jali) można tłumaczyć analogiądo np. widzieli; formy cz. ter.w części j. słow. zachowały się w odmianieczas. jechać.D por. jechać, przyjać.WD˘