Wersja elektroniczna słownika (pdf)

151moralną, postępowanie etyczne, sprawiedliwość»;w przekładach Biblii wyrazten był odpowiednikiem łac. iustitia;dalszy rozwój zn. polega nazawężaniu ich zakresu; pierwotne zn.zachowuje przysł. np. Prawda w oczykole, Prawda jak oliwa na wierzchwypływa.D por. prawdziwy, prawy.KDKprawdziwy (1) [Kśw] D zn. «sprawiedliwy»:D zn. Jidzie dziwy [Kśw IV, 18, 4]. D gram.przym., odm. złoż. D etym. płn.słow.*prav}div{(j}) / *prav}da «słuszność,sprawiedliwość, szczerość»; płn.słow. –czes. *pravdivý, ros. pravdívyj. D rozwój:płn.słow. *prav}div{j} ? stpol.*prav’Źivy ? śrpol. pravŹivy; w j. stpol.także w zn. «dotrzymujący słowa,wierny» (por. fraz. prawdziwy przyjaciel),«mający moc prawną».D por. prawy, prawda.ISprawić (19) [Kśw, LA] D zn. «mówić,opowiadać»: A wiem, praw, pwaciew moc Boga waszego [Kśw I, 10, 1].D gram. czas., psł. kon. IV -jo- | -i- ?pol. kon. III -’ę, -’isz; ndk.D etym. psł.*praviti / *prav{ «prosty; sprawny,właściwy»; ogsłow. – czes. pravit «mówić»,ros. právit’,sch.praviti,scs.praviti.D rozwój: psł. *praviti ? stpol. *prav´ići? stpol., śrpol. prav´ić; w j. stpol. czas.funkcjonował również w zn. «domagaćsię, zwłaszcza sądownie, występowaćz roszczeniami, skarżyć», «podawać zasprawiedliwego».D por. prawy, prawo.ISprawie (9) [RsK, RP, Park, Satyra] D zn.«prawdziwie, zgodnie z rzeczywistością,słusznie»: Prosił Boga o to prawie,/By uźrzał śmierć w jej postawie [RP, 196,21]. Mnimać każdy człowiek prawie,/By był prostak na postawie [Satyra, 191,prawy23]. Jako prawie wiemy i świaczczymy[RsK, 48, 4]. D gram. przysłów. D etym.pierwotnie Msc. lp. r. n. odm. prostejpsł. przym. *prav{ (M., B. lp. r. n. odm.prostej tego przym. w j. stpol. stałsię rzecz. prawo od XIV w.); jakoprzym. ogsłow. – czes. pravý «prawdziwy,prawicowy, autentyczny, właściwy,odpowiedni, stosowny», ros. právyj«prawy, sprawiedliwy, słuszny», scs.prav{ «prawy, równy, prawidłowy,sprawiedliwy»; w j. scs. także przysłów.prav{ «słusznie». D rozwój: od XVIII w.występuje w zmienionym zn. «nieomal,nieledwie, w przybliżeniu».D por. prawy.BTprawo (6) [RsP, RsK, Słota, KŚ] D zn.1. «to, co komu przysługuje; sprawiedliwość»:Ten ma z prawem wyżejsieść,/ Ma nań każdy włożyć cześć[Słota, 189, 50]. Czso pozwał Jakubmiedzy mną a miedzy Bodzechną, topozwał po prawie, bośmy to sądzili[RsP, 45, 32]. 2. «normy prawne, praworządność»:Jako w Jedlcy było niemiecskieprawo, ale zaginął przywilej[RsK, 48, 24]. D gram. rzecz., psł. dekl. -o-? pol. dekl. n. D formy tekstowe: prawaD. lp. D etym. psł. *pravo – substantywizowanyprzym. r. n. w odmianie prostej– *prav{, *prava, *pravo; ogsłow.D por. prawy.KDKprawy (9) [Kśw, Pfl, RsP, Satyra, RP,Ppuł] D zn. 1. «prawdziwy, rzeczywisty»:Boć się zda jako pra wołek[Satyra, 191, 25]. 2. «zgodny z zasadamimoralnymi, sprawiedliwy, uczciwy»:Bo znaje Gospodzin drogę prawych[Pfl I, 17, 7]. 3. «należyty, właściwy»: CzsoPiotrek wiodł świadki przeciwo Wieceńcewito je wiodł za prawą rzeczą[RsP, 45, 40]. 4. «znajdujący się po stronieprzeciwnej niż serce człowieka»: Postawiprawą nogę na morzy, a le