Wersja elektroniczna słownika (pdf)

269dekl. -o- ? pol. dekl. n. D etym. pie.*reb h - «pokryć»; psł. *rebro «żebro»;ogsłow. – czes. žebro, słc. rebro,słoweń. řebro, dłuż. ŕobro, głuż. rjebło,ros. ŕebró, ukr. rebró, sch. rèbro, bułg.rebró, scs. rebro (por. niem. Rippe«żebro», ang. rib «żebro»). D rozwój:psł. *rebro ? stpol. *ř´ebro ? *rž´ebro? ž´ebro ? śrpol. žebro; uproszczeniepierwotnej wymowy (i pisowni) prawdopodobniew wyniku rozpodobnieniana odległość (ržbr); postać z rž´ niejest zaświadczona filologicznie; polskiež (zam. rz) być może wprowadzonedo pisowni wg wzoru czes.;stpol. i dial. warianty fonetyczne wyrazu– źobro, źebro, žobro (poświadczoneteż w tekstach XVII–XVIII w.).IW-Gżeby (1) [Tęcz] D zn. «spójnik wprowadzającyzd. okolicznikowe warunku –żeby, że»: A jacy to źli ludzie mieszczaniekrakowianie,/ Żeby pana swegowielkiego chorągiewnego,/ Zabiliście,chłopi, Andrzeja Tęczyńskiego![Tęcz, 193, 2]. D etym. zrost spójnika żez wykładnikiem tr. przyp. by (psł. *by,3. os. lp. aorystu od czas. *byti),na obszarze słowiańskim zwłaszczaw grupie zach. i wsch. – dłuż. ażby,głuż. zo by, ukr. szczob, ros. sztóby,podczas gdy na południu – sch. da, dabi, bułg. za da, da, ako, mac. da, da za.D por. że, iżby.AKżeć zob. że.AKżegnaćżegnając (1) [List] D zn. «o formułachpożegnalnych»: Gdy chciałem na służbęot ciebie jachać precz, przyjałem dodomu twego, ciebie żegnając [List, 114, 3].D gram. im. cz. ter. czynny, odm. prosta.D etym. wyraz zach.słow. ze śrwniem.segenen (dziś niem. segnen) «błogosławić,przeżegnać krzyżem» / łac. signāreżeński«oznaczyć» / signum «znak, cecha; takżeznak krzyża świętego» – czes. žehnat(se), słc. (pre)žehnávat’ sa, głuż. žohnować,dłuż. žognowaś, kasz. žegnac. D rozwój:przez pośrednictwo czeskie; pierwotnestpol. zn. «błogosławić» zgodnez pierwowzorem, w stpol. i śrpol. też«rzucać zaklęcia przeciw złym mocom»,żegnać się «czynić ręką znak krzyża nasobie», w końcu «rozstawać się z kimś»w związku z czynieniem znaku krzyżana drogę, por. fraz. krzyż(yk) na drogę;im. w j. śrpol. przekształca się w im.przysłów. współczesny.D por. pożegnać.ZGżegnając zob. żegnać.ZGżelazny (3) [Pfl, Ppuł, Satyra] D zn.«zrobiony z żelaza»: Żelazną wić domasłoży,/ A drzewianą na pług włoży[Satyra, 191, 9]. D gram. przym., odm. złoż.D formy tekstowe: żelaznej Msc. lp. r. ż.D etym. psł. *želěz}n{(j}) / *želězo«żelazo» (może dawne zapożyczeniez j. orientalnych pokrewne lit. geležis;może od pie. *ǵ h el «kamień, coś twardego»);ogsłow. – czes. i słc. želézný,ros. želéznyj, sch. žel(j)ezan, scs. želěz}n{.D rozwój: sam. -a- w żelazny towynik wyrównania analogicznego dopostaci tematu rzecz. z -a-, w którymzaszedł przegłos lechicki ě ? a (por.żelazo, żelaza itp.).HKżeński (2) [Słota] D zn. «dotyczący żony– kobiety»: Lecz rycerz albo panosza/Czci żeńską twarz, toć przysłusza [Słota,190, 77]. D gram. przym., odm. złoż.D formy tekstowe: psł. *żeńską B. lp.r. ż. D etym. psł. *žen}sk{(j}) – przym.relacyjny od psł. *žena «kobieta»;ogsłow. czes. i słc. ženský, ros. žénskij,sch. že – nskī, scs. žen}sk{.D por. żona.HK