Wersja elektroniczna słownika (pdf)

251Zz, ze, s, se (73) [Kśw, Pfl, RsP, RsK, Kgn,IzaSłota, List, Park, KŚ, ŻB, BZ, ŻMB, Tęcz,RP, Satyra, Ppuł] D zn. 1. «od, nazewnątrz, ze środka; w określeniachmiejsca, czasu, okoliczności itp.»: Widziech,prawi, anjeła bożego mocnegos nieba sleciew [Kśw I, 10, 14]. Jako byłas początka i nynie [Pfl I, 17, 9]. 2. «razem;wskazując na współtowarzysza, przedmiotlub okoliczność»: Rozdziel s matkąswoją rany [ŻMB, 180, 15]. I wiesielciesie jemu ze drżenim [Ppuł II, 53, 11].D gram. przyim. rządzący D. lub N.D etym. pol. z i ze kontynuuje trzyprepozycje pie. i psł.: I. pie. *ḱon; psł.*s{, *s{n z D. dla wprowadzenia nazwprzedmiotów, na których powierzchniznajduje się początkowy punkt ruchu –czes. s, se, słc. s, so, dłuż. i głuż. z, ze,ukr. z, iz, zi, błr. z, sa, ros. s, so, sch. s,sa, scs. s{, s{n (por. łac. com «z», cum,irl. cét, grec. kata / ḱn-ta «w dół,˚wzdłuż»; II. pie. *eǵ h s albo *eḱ(s) «nazewnątrz, z»; psł. *iz (/ *j}z) z D. dlawprowadzenia nazw przedmiotów,wśrodku których znajduje się początkowypunkt ruchu, czynności – czes. z,ze, słc.z, zo, dłuż. i głuż. z, ze, ukr. z, iz,zi, ros. iz, bułg., słoweń., sch., iz, scs. iz(w niektórych j. słow., w tym w j. pol.,oba kontynuanty pomieszane, wspólne)(łac. ex «z», lit. ìš, ìž «z», łot. iz,stprus. is, grec. èks, èk); III. pie. *sam«razem»; psł. *s{, *s{n (powiązanez są, por. pol. przedrostkowe są-siad,są-siek) z N. dla oznaczenia wspólności– czes. s, se, słc. s, so, dłuż. i głuż. z,ze, ukr. z, iz, zi, ros. s, so, sch. s, sa, scs.s{, s{n (por. lit. su «z, razem», stprus.sen «z, razem», stind. sám, awest. ham-, stislandz. sam «razem», grec. ŏmós«wspólny, podobny, równy», łac. similis«podobny»). D rozwój: w j. stpol.różnice pomiędzy przyim. s(e) (/ psł.*s{) i z(e) (/ psł. *iz) zachowująnajstarsze zabytki pozawielkopolskie(np. Kśw, Pfl), choć już tu oznaczanietych różnych genetycznie przyimkówjest związane z upodobnieniem podwzględem dźwięczności, a więc s tajnegosirca, ale zdręki «z ręki» – tu ponadtoz wstawnym d (przykłady z KśwIV); już w j. stpol. z łączące się zB.jako part. w zn. «około, mniej więcej»,np. w BZ: Iże nie mam chleba, jenoz garstkę mąki we ssądzie.AKz jutra (7) [BZ, ŻB, Słota] D zn. «rano»:I stał się wieczor, a z jutra dzień drugi[BZ, 71, 7]. Potem z jutra rycerze i panoszepoń przyjeli [ŻB I, 31, 5]. Z jutrawiesioł nikt nie będzie,/ Aliż gdy zastołem siędzie,/ Toż wszego myśleniazbędzie [Słota, 188, 14]. D gram. przysłów.D etym. pierwotnie wyr. przyim. *z jutra/ D. lp. r. n. psł. rzecz. *utro, *jutro«świt, ranek»; jako rzecz. ogsłow. –czes. jitro «ranek, rano», dłuż. jutšo«ranek, wschód», ros. útro, scs. utro.D rozwój: w j. stpol. w ten sposób powstałyprzysłówki z daleka, z cicha;rzecz. jutro natomiast w j. stpol. występujerównież w zn. współ. «dzień następnypo dzisiejszym»; w zn. «ranek,rano» rzadko poświadczony w XVI w.BTIza(24) [Kśw, RsP, RsK, Słota, Tecz, KŚ,LA, Satyra] D zn. 1. «przy, z tyłu, nazewnątrz»: A mnogi idzie za stoł,/Siędzie za nim jako woł [Słota, 188, 20].Za krzem leży [Satyra, 191, 21]. 2. «z powodu,z przyczyny»: Z tajnego sircazkich słez za grzechy wylije[Kśw IV 12, 15]. D gram. przyim. rządzącyN. lub B. D etym. pie. *ǵ h ō- «z tyłu,potem»; psł. *za; ogsłow. – we wszystkichj. słow. w takiej samej postaci,tylko połab. zo (por. lit. azù (/*ažúo),