Wersja elektroniczna słownika (pdf)

II za 252až «za», łot. az, âz, aiz «za»). D rozwój:w XIV–XVI w. w pierwotnej składniz zaprzeczonym zaimkiem cz (/ psł.*č}, dawny B. nieos. zaimka pytajnegoco, zachowany tylko w wyrażeniachprzyim.) w wyrażeniu ni zacz «za nic»;podobna składnia z przyim. pod i zaimkiemczyj: ni pod czyją (chorągwią) [KŚ,124, 6]. Poza tym za rządzące D. «wskazujena czas zachodzenia czynności»,np. za panowania.D por. II za, pod.AKII za (1) [RP] D zn. «czy, czyż»: Wstań,mistrzu, odpowiedz, jestli umiesz,/ Zapo polsku nie rozumiesz? [RP, 197, 82].D gram. part. wprowadzająca pytanie.D etym. pie. *ǵ h ō, psł. *za, jako part.pytajna występuje w j. zach.słow.i płd.słow. – czes. za, zali, zda, zdali,serb. zar. D rozwój: w formie za występujebardzo rzadko, najczęściej w połączeniachz cząstkami -li, a-, -ć, -ż: zali,aza, azali, zać, azać, zaż, azaż w tekstachXV–XVIII w.D por. Iza.BTzabić (7) [RsP, Kgn, Tęcz] D zn. «zadaćśmierć, odebrać życie»: Przez to Mirosławzabił Jana, iż mu otpowiadałi krad ji [RsP, 45, 21]. Wąż tę tomądrośćma, iże gdyż ji chcą zabić, tedyć więcon swą głowę kryje i szonje, a o ciałoćon niczs nie dba [Kgn VI, 40, 6-7].Chciał ci krolowi służyci, swą chorągiewmieci,/ A o chłopi pogębek daliji zabici [Tęcz, 193, 7]. D gram. czas.,psł. kon. III -jo- | -je- ? stpol. kon.II -’ę, -’esz; dk. D formy tekstowe:zabiwszy im. cz. przesz. czynny I,odm. prosta. D rozwój: forma im. w j.śrpol. przekształca się w im. przysłów.uprzedni.D zob. bić.ZGzabiwszy zob. zabić.ZGzableszczyć (1) [RP] D zn. «błyskaćoczyma, rzucając niespokojne spojrzenia»:Zableszczysz na strony oczy,/ Eżci z ciała pot poskoczy [RP, 197, 63].D gram. czas., psł. kon. IV -jo- | -i- ?stpol. kon. III -’ę, -’isz; dk. D etym. pie.*b h liǵ- + ske «świecić»; psł. *zabl}skěti|*zablěskěti ? *zabl}ščati |*zablěščati«zajaśnieć blaskiem, zalśnić»;ogsłow. – stczes. blščieti (se), czes. zablesknout(se) «zabłysnąć, zalśnić», błr.bliščác’ «świecić równym światłem,(o oczach) błyszczeć», ros. blesnút’«błysnąć, mignąć», sch. zablìstati | zablijèštati«zabłyszczeć, zajaśnieć», scs.bl}štati, bl}što¸ (l niesonantyczne) «błyszczeć,lśnić» (por. lit. bliskēti «błyszczeć,lśnić», łot. bližǵêt «migotać»).D rozwój: psł. postaci z pierwotnieoboczną samogłoską rdzenną *ĭ ? *}|*oi ? *ĕ (por. blszczeć, bleszczyć)zanikają wśrpol. na rzecz zach.słow.postaci z rdzennym -y- (błyszczeć),szczątkowo zachowane w gwarach.ZGzachować (1) [Słota] D zn. «zjednać»:Bo ktoć je chce sobie zachować,/ Będąji wszytki miłować/ I kromie oczudziękować [Słota, 190, 80]. D gram. czas.,psł. kon. III -jo- | -je- ? stpol. kon. II-’ę, -’esz |IV-am, -asz; dk.D zob. chować.ZGzaczynać (1) [ŻB] D zn. «wykonywaćpierwszą część jakiejś czynności»:Jemuż synowi kość rybia w gardleuwięzła, od jejże już skończeć zaczynał[ŻB I, 31, 12]. D gram. czas., psł. kon. III-jo- | -je- ? stpol. kon. II -’ę, -’esz |IV -am, -asz; ndk. D etym. pie. *ken-|*kon- |*kn-; psł. *-činati (iter. do˚*-čęti); ogsłow. – czes. začínat, ukr.počynáty | začynáty, błr. pačynác’, ros.načinát’, sch. (za)počinjati, scs. načinati,načinajo¸ (por. lit. skinti «zrywać,napoczynać», łot. cītiês (*kinties), cì-