Wersja elektroniczna słownika (pdf)

usta (1) [Słota] D zn. «wargi i przestrzeńmiędzy nimi»: Bogdaj mu zaległusta wrzod! [Słota, 188, 26]. D gram.rzecz., psł. dekl. -o- ? pol. rzecz.plurale tantum D etym. pie. *ōus-(t)-«paszcza, usta»; psł. *usta (lm.); ogsłow.– czes. ústa, ros. ustá, bułg. ustá,scs. usta «usta», «pysk» (por. stprus.austo «usta», lit. uostà, úostas «ujścierzeki, zalew», łot. uosts, u osta ~ «przystań,zalew», łac. os, oris «usta», stind.ā´h «usta», awest. āh- «usta»). D rozwój:psł. *usta ? stpol. usta; w wielujęzykach, także w j. pol., miejsce, w którymrzeka wpada do morza, określa sięnazwami etym. związanymi ze słowemusta; psł. *ust}je ? stpol. *uśt’e ?stpol. uśće | huśće ? śrpol. ujśće.IW-Gustawiać (1) [KŚ] D zn. «ustanawiać,zarządzać, nakazywać»: Ale iże skaradajest część, jaż się z swym pospolstwemnie zgadza, ustawiamy, abyrycerz każdy (...) pod pewną podniesionąchorągwią na jej stanie stał [KŚ,124, 11]. D gram. czas., psł. kon. III -jo-| -je- ? pol. kon. IV -am, -asz; ndk.D etym. psł. *ustavjati / *stavjati;ogsłow. – czes. ustávat, ros. ustavlját’«ustawiać», sch. ùstavljati «powstrzymywać»,scs. ustavlàti. D rozwój: psł.*ustavjati ? stpol. *ustav´aći ? stpol.,śrpol. ustav´ać; w j. stpol. wyraz miałwiele zn. konkretnych «umieścić, postawić»,«mocno obsadzić, dać podwaliny»,«zbudować, założyć» orazprzen. «powierzyć komuś władzę,urząd, funkcję», «przeznaczyć», «pouczyć».D por. stawiać, stać.ISustawiczny (1) [List] D zn. «nieprzerwany,niezmienny»: Służba ma naprzodustawiczna, doskonała, przezprzestanna,panno ma namilejsza [List,114, 1]. D gram. przym., prawdopodobusłuszać222D rozwój: stpol. *uř´ę¯d ? stpol. uř´ą¯d ?śrpol. uřąd; w j. stpol. wykształciło sięponadto prawno-sądowe zn. urząd«działanie i czynności urzędowe», którenastępnie zostało przeniesione na«nazwę instytucji sprawującej te funkcje».IW-Gusłuszać (1) [Kśw] D zn. «życzliwieprzyjąć prośbę, wysłuchać»: Tegdyżnagle Bog usłuszał modlitwę ludaśm [Kśw I, 10, 6]. D gram. czas.,psł. kon. IV -jo- | -i- ? stpol. kon. III-’ę, -’isz; dk. D etym. psł. *uslušati /*slušati / *slušěti / *sluXěti; ogsłow.– czes. slušeti, ros. poslúšat’, bułg.posłušam, scs. uslušati. D rozwój: psł.*uslušati ? stpol. *usłuš´aći ? stpol.,śrpol. usłušać; w j. stpol. także w zn.«usłyszeć, posłyszeć»; w j. śrpol. zanika.D por. słuchać, usłyszeć.ISusłyszeć (4) [B, Kśw, ŻMB] D zn. «odebraćwrażenia słuchowe»: Głos są,prawi, skruszenia usłyszeli [Kśw IV, 12,7]. Usłyszycie moj zamętek,/ Jen mi sięstał w Wielki Piątek [ŻMB, 180, 3].D gram. czas., psł. kon. IV -jo- | -i- ?pol. kon. III -’ę, -’isz; dk. D formytekstowe: usłysz tr. rozk. lp. 2. os.;usłyszew im. cz. przesz. czynny I M.lp. r. m., odm. prosta. D etym. psł.*uslyšati / *slyšati / *slūšěti /*slūXěti; ogsłow. – czes. uslyšet, ros.uslýšat’, sch. ùslišiti «wysłuchać», scs.uslyšati. D rozwój: psł. *uslyšati ?stpol. *usłyš´aći ? usłyšeć (w j. stpol.-ać ? -eć w wyniku analogii do czas.typu widzieć) ? śrpol. usłyšeć; z dawnejodm. im. zachowała się forma r. ż.usłyszawszy (z wtórnym a) w funkcjiim. przysłów. uprzedniego.D por. słuchać, usłuszać.ISusłyszew zob. usłyszeć.IS˘