Wersja elektroniczna słownika (pdf)

matuchna 84matko zwolena, Maryja! [B, 163, 2].D gram. rzecz., psł. dekl. -a- ? pol.dekl. ż. D formy tekstowe: matki D. lp.,matce C. lp., matkę B. lp., matką N. lp.D etym. psł. *mat{ka / *mat(i) (mat-er-e)+*-{ka; ogsłow. – czes. matka,głuż. matka «królowa pszczół», błr.maći, sch. majka, scs. mati (matere).D rozwój: od XV w. matka zaczynazatracać swój pierw. hipokorystycznyodcień zn., neutralizuje się zn. i stajesię nazwą podst., wypierając w tejfunkcji stpol. formę mać.D por. mać, maciora, matuchna.JGmatuchna (1) [List] D zn. pieszcz. «matka»:A proszę twej miłości, abyś sięmej matuchnie pokłoniła [List, 115, 14].D gram. rzecz., pol. dekl. ż. D etym.derywat stpol. mat- (/ psł. *mat(i)(matere)) + -uchna (/ psł. *-uch{na/ *-uch{- + *-{na). D rozwój: odpowstania formacja nacechowana hipokorystycznie;dziś mająca także odcieńarchaiczno-kolokwialny (dialektalny).D por. mać, maciora, matka.JGmądrość (1) [Kgn] D zn. «wiedza nabytaprzez naukę lub doświadczeniei umiejętność jej wykorzystania»: Iż cina pirzwe wąż tę tomądrość ma, iżegdyż ji chcą zabić, tedyć on swą głowękryje i szonje, a o ciałoć on niczsnie dba [Kgn VI, 40, 6]. D gram. rzecz., psł.dekl. -i- ? pol. dekl. ż. D etym. pie.*mond h ro-; psł. *mo¸drost} (/ psł.*mo¸dr{ «mądry» + *-ost}); ogsłow. –czes. moudrost, ros. mudrost’, sch.mudrost, scs. mo¸drost}. D rozwój: stpol.mą¯drość ? śrpol. mo¸drość.D por. mądry, mędrzec.JGmądry (3) [Kśw, Kgn] D zn. «mającydużą wiedzę, inteligentny»: Ta słowapisze mądry Salomon [Kśw II, 11, 1].D gram. przym., odm. złoż. D formytekstowe: mądrzy M. lm. r. m. D etym.pie. *mond h ro- «żywy, żwawy»; psł.*mo¸dr{(j}); ogsłow. – głuż. mudry,czes. moudrý, słc.múdry, ros. múdryj,ukr. mudrij, błr. múdry, sch. mùdar,bułg. mǎdǎr, scs. mo¸dr{ (por. lit.ma ~ ndras, mandrùs «mądry, zręczny»,łot. muôdrs «mądry, zręczny», stwniem.muntar «gorliwy, żwawy, rześki», niem.munter «żwawy, rześki». D rozwój:psł. *mo¸dr{j} ? stpol. *mądry ?stpol., śrpol. mo¸dry; formy odm. prostejprzym. funkcjonowały jeszczew XVI w.: Polak mądr po szkodzie(J. Kochanowski, Pieśń V, księgiwtóre).D por. mądrość, mędrzec.ISmąż (2) [Pfl, Ppuł] D zn. «człowiek(mężczyzna) zacny, szlachetny, prawy,dostojny»: Błogosławiony mąż, jen jestnie szedł po radzie niemiłościwych [Pfl I,17, 1]. D gram. rzecz., psł. dekl. -jo- ?pol. dekl. m. D etym. pie. *mang-jo-s ?psł. *mo¸ž}; ogsłow. – czes. muž, ros.muž, sch. mùž, scs. mo¸ž}. D rozwój: doXVI/XVII w. wyraz ten miał zn. godnościowe«mężczyzna szlachetny»; odpoł. XVII w. upowszechniło się zn.drugie «małżonek» dziś podst., neutralnestylistycznie; prymarne zn. godnościowewystępuje w tekstach podniosłych,por. mąż stanu, mąż zaufania,mąż opatrznościowy.D por. mężnie, mnogi.JGmdły (1) [Kśw] D zn. «słaby, bezsilny,nędzny»: W czem bujać może naszemdłe człowieczstwo? [Kśw IV, 13, 43].D gram. przym., odm. złoż. D etym.pie. *mud h -; psł. *m{dl{(j}); ogsłow.– głuż. modły, czes. mdlý, słc. mdlý,ukr. mlósnij «nudny, mdły», błr. mlósny«mdławy», słoweń. medèl «słaby,mdły», sch. mlı – tav «gnuśny, apatyczny»(por. lit. ma ~ usti, maudžiù «drzeć, ćmić,