Wersja elektroniczna słownika (pdf)

39licz. -t- «dziesiątka» pochodnyod pierwotnego*dek’m˚ licz. , zachowanegow łac. decem,*dek’m˚ grec. déka; psł.*desęt} to pierwotny rzecz. dekl. -nt-,wyrównany do licz. *pęt}, *šest}, genetycznychżeńskich rzecz. dekl. -i-;ogsłow. – czes. deset, ros. désjat’, bułg.déset, sch. de – sēt, scs. desęt} (por. lit.d ~ ešimt, dešimitìs, łot. desmit, stind.daśát-, daśati-). D rozwój: w j. pol. zmianazarówno wzorca odmiany (podwpływem licz. dwa), jak i składniz rzecz. – obecnie w składni zgodyw C., N. i Msc., stara składnia rządu –w pozostałych przypadkach.D por. dziesięcina.AKdziewiąte (1) [Kśw] D zn. «po dziewiąte»:A dziewiąte dani są na towarzystwowiecznego krolewania [Kśw I, 10,27]. D gram. przysłów. D etym. skostniałaforma B. lp. r. n. licz. porz.dziewiąty; pie. *neun-to «dziewiąty»˚(przym. od pie. licz. gł. *neun«dziewięć»);psł. *devęt{(j}); ogsłow. – czes.˚devátý, sch. dèvēti, scs. devęt{. D rozwój:w j. stpol. formy typu czwarte, dziewiąte,piąte, osme występują obok. wyr.przyim. po czwarte, po dziewiąte...,sygnalizując kolejny spośród numerowanychpunktów wypowiedzi, wychodząz użycia w ciągu XVI w.AKdziewica (4) [B, Kśw, Kgn] D zn. «dziewczyna,panna, kobieta niezamężna; takżeo Matce Boskiej»: Ta słowa piszemądry Salomon, a są słowa Syna Bożego,tę to świętą dziewicę Katerzynę wsławę krolewstwa niebieskiego wabiącego[Kśw II, 11]. D gram. rzecz., psł. dekl.-ja- ? pol. dekl. ż. D formy tekstowe:dziewica M. lp., dziewicą N. lp. D etym.pie. *d h ēi- «ssać»; pźn.psł. *děvica /*děva «dziewczynka» + *-ica (/ przedIII palat. *-ika); ogsłow. – stczes.děvice, ukr. divýcja, sch. djèvica, scs.˘˘˘dzisiaděvica. D rozwój: pźn.psł. *děv´ica ?stpol. Z *´ev´ic’a ? śrpol. Z *´ev´ica.JGdzięka (3) [Słota, RP] D zn. we fraz.przez dzięki «bez zgody, wbrew woli,przemocą»: Gdyć przyniosę jadu garnek,/Musisz ji pić przez dzięki [RP, 197,69]. D gram. rzecz., psł. dekl. -a- ? pol.dekl. ż. D etym. zach.słow. *dęk- /zap. śrgniem. danc «podziękowanie»;zach.słow. – stczes. diek, děk, dieka,czes. dík «podziękowanie», díky «dzięki»,z pol. ukr. djáka «podziękowanie»,błr. dzjáki «dzięki» (por. niem.Dank, ang. tkanks). D rozwój: w j. stpol.wyraz występował także w lp. r. m.dzięk lub lm. dzięki, por. dzięki czynić,dzięki Bogu, dziękczynienie; niem. Dankponownie zapożyczone do j. pol.w XV w. jako dank «nagroda zwycięska,pierwszeństwo, zaszczyt».D por. dziękować.JGdziękować (1) [Słota] D zn. «chwalić,czcić»: Bo ktoć je chce sobie zachować,/Będą ji wszytki miłować/ I kromie oczudziękować [Słota, 190, 82]. D gram. czas.,pol. II -’ę, -’esz; ndk. D etym. zap.stwniem. dankôn (raczej za pośrednictwemczeskim, por. stczes. děkovati);niewykluczone jednak, że mógł powstaćw rezultacie uniwerbizacji zwrotu dziękiczynić (rzecz. dzięka, dzięki / stwniem.denke «podziękowania»).D por. dzięka.WDdzińsia zob. dzisia.BTdzisia, dzińsia, dziś (9) [Kgn, Pfl, Ppuł,Kśw, ŻMB, RP] D zn. «bieżącego dnia,teraz, obecnie»: Iże toć ja wam dzisiawielikie wiesiele zjawiam (...) iż ci siędzisia na miły Kryst na ten to światjest był narodził [Kgn II, 35, 18-20]. Gospodzinrzekł ku mnie: Syn moj jeś ty,ja dzisia porodził jeśm cie [Pfl II, 17, 7].Tako nagle sirce jego jemu doradzi,