Wersja elektroniczna słownika (pdf)

prąga 152ziemi> [Kśw I, 10, 15]. D gram. przym.,odm. złoż. D etym. pie: *prō-uo «idącyna przedzie, do przodu ? idący docelu ? prosty»; psł. *prav{(j}) «prosty,sprawny, właściwy ? uczciwy,sprawiedliwy»; ogsłow. – czes. pravý,ros. právyj, sch. pravi, scs. prav{ (por.stind. pū´rva «pierwszy», toch. pārwe«pierwszy», stang. forwest, ang. first«pierwszy»). D rozwój: psł. *prav{j} ?stpol. pravy; zn. przym. «znajdujący siępo przeciwnej stronie niż serce człowieka»(płn.słow.) prawdopodobnieod wyrażenia *prava rąka «ręka sprawna,którą wykonuje się wszelkie czynności? nie lewa».D por. prawdziwy, prawda, prawy.ISprąga (1) [Kgn] D zn. «pręgierz»:Aświętego Bartłomieja kazał jest byłna prągę zawiesić a miotłami ji bići z jego ji skory żywo obłupić [Kgn VI, 41,27]. D gram. rzecz., psł. dekl. -a- ? pol.dekl. ż. D etym. należy wziąć poduwagę dwie możliwości: 1) pręga –dawna pożyczka (XIV w.), obok nowszej– pręgierz, niem. Pranger – pierwotnie«widowisko», następnie «rusztowaniekatowskie», por. niem. prangen«okazywać się»; 2) psł. *prąga /czas. *pręgti, *prąžiti, por. přąc, pręžyć.D rozwój: wyraz wyszedł z użycia zastąpionyprzez formę pręgierz.KDKprecz, III przecz (3) [List, RsP] D zn.«(stąd) na inne miejsce, gdzie indziej,w związku z oddalaniem, odpędzaniem»:Gdy chciałem na służbę ot ciebiejachać precz, przyjałem do domutwego, ciebie żegnając [List 114, 2]. Jakoto światczę, jako Staszek szedł precz[RsP, 44, 4]. Jakośm przy tem byli, iżePiotr przyjał w sołtysa rolę, a kmieciapuścił przecz [RsP, 44, 12]. D gram.przysłów. D etym. psł. przysłów. *proč}«poza, dalej» / psł. przym. *prok{˘˘«oddalony, stojący obok»; wtórna postać*pr{č} z wtórnym *-{, być możeprzez analogię do psł. *v{n{ «precz»;ogsłow. – czes. preč, głuż., dłuż. preč,ros. proč’, bułg. preča, oboczność precz| przecz niejasna.D por. procz, przeciw.BTproch (3) [Kgn, Pfl, Ppuł] D zn. «pył,kurz»: Tego dla iżeć Bog jego (...) jeston z wysokości na ziemię spadł była w proch jest się on był obrocił [Kgn VI,41, 25]. Nie tako niemiłościwi, nie tako,ale jako proch, jenże rzuca wiatr odoblicza ziemie [Pfl, 17, 5]. D gram. rzecz.,psł. dekl. -o- ? pol. dekl. m. D etym.psł. *porX{; ogsłow. – czes. prach, ros.póroch, scs. prach{. D rozwój: opróczzn. podst. «pył, kurz», rozwinęły siędwa dalsze: 1. «materiał wybuchowy»,por. stpol. puszeczny proch oraz fraz.wąchać proch «brać udział w bitwie»,pachnie prochem «o sytuacji zapowiadającejwojnę», prochu nie wymyśli«o kimś mało inteligentnym»; 2. «symbolznikomości świata doczesnego»,stąd też zn. «szczątki ludzkie» (tylkowlm.–prochy).KDKprocz (1) [LA] D zn. «oprócz, z wyjątkiem»:A miał barzo wielki dwor,/Procz panosz trzysta rycerzow [LA, 173,14]. D gram. przyim. rządzący D.D etym. rdzeń pie. *pro «do przodu,na przedzie, z przodu» obecny w psł.przysłów. *proč} «poza, dalej, nazewnątrz», pochodnym od psł. rzecz.*prok{ «pozostałość, reszta» (por. teżprzym. psł. *prok{, *proč} «pozostałyna zewnątrz, oddalony»); przyim. oproč}prawdopodobnie pod wpływemwyrażenia przyim. psł. *o(b) proč}; wj.pol. obok oprocz też skrócone procz;jako przyim. (w pełnej postaci) z rzadkaw innych j. słow. – strus. oproč},oproče «oprócz, poza», ukr. óprič, dial.