Wersja elektroniczna słownika (pdf)

dzielen 38w wyniku skrócenia powyższej formyhasłowej.D por. dla, działo.AKdzielen (1) [RsP] D zn. «taki, któryz rodziną nie żyje już we wspólnociemajątkowej, któremu wydzielono częśćze wspólnego majątku»: o Świętosławnie dzielen był n czass swym oćcem, kiedy mu nie pokradziony[RsP, 45, 29]. D gram. przym.,odm. prosta. D etym. psł. *děl}n{(j})(/ děl{ «część; rodzaj; udział, dzielenie,podział»). D rozwój: wyraz dzielnyw j. stpol. oznaczał też «podlegającypodziałowi», stąd list dzielny («pisemnyakt podziału majątku»), dzielne(«opłata dla dworu przy podziale majątkukmiecego»), dzielna owca («owca,która była dawana tytułem zatwierdzeniapodziału majątku kmiecego»);niedzielen zaś oznaczał tego, któryżył z rodziną we wspólnocie majątkowej.D por. dział.WDdzień (17) [Pfl, Kgn, ŻB, BZ, Satyra,Ppuł] D zn. 1. «przeciąg czasu od wschodudo zachodu słońca»: I nazwał jestświatłość dniem, a ćmy nocą [BZ, 71, 6].2. «dzień pracy, dniówka robocza»:Gdy dzień panu robić mają,/ Częstokroćodpoczywają [Satyra, 191, 3]. 3. «doba»:A bądźcie na rozeznanie czasomi dniom, i latom [BZ, 71, 22]. 4. we fraz.sądny dzień «dzień Sądu Ostatecznego»:Aleć we wtore niedzieli jeście wybyli słyszeli, kakoć on w dzień sądny nasąd przydzie, a wielikać on znamionaczynić będzie [Kgn II, 35, 10]. D gram.rzecz., psł. dekl. -n- ? pol. dekl. m.D formy tekstowe: dzień M. lp., dnia D.lp., dniu C. lp., dniem N. lp., we dnieMsc. lp. D etym. pie. *din (/*di- |*dei- «świecić, błyszczeć»); psł. *d}n};ogsłow. – czes. den, ukr. den’, bułg.den, scs. d}n}. D rozwój: psł. *d}n} ?stpol., śrpol., npol. Źeń.D por. dzisia.JGdzierżeć (1) [RsK] D zn. «posiadaćjakowłasność lub dzierżawę»: Dzierży siłąmocą to, co sie działem i łożem sie dostałaŚwiętochnie [Rsk, 48, 2]. D gram.czas., psł. kon. IV -jo- | -i- ? pol. kon.III -’ę, -’isz; ndk.D etym. pie. *d h ereg h -;psł. *dŕžati / *dŕžěti (/ *dŕgěti);˚ ˚ ˚ogsłow. – czes. držet «trzymać, mieć»,ukr. deržáty, sch. dr`žati «trzymać,uważać», scs. dr{žati (por. awest. dražaite«trzymać, prowadzić»). D rozwój:psł. *dŕ˚žati ? stpol. *Źirž´aći ? stpol.Z´irž´eć | Z´erž´eć (zmiana -ać na -eć towynik analogii do czas. typu widzieć),w XVI w. Ź eržeć i wyjątkowo: pierwotneŹ eržać oraz wtórne – pod wpływemform cz. ter. – Źeržyć; powszechnyw XIV–XV w. na Maz. i w Młp.,wypierany przez szerzące się z Wlkp.synonimiczne trzymać; dziś występujegłównie w gwarach płd.pol.; w j. ogpol.wyraz książk. lub żart.; fraz. dzierżyćpalmę pierwszeństwa, dzierżyć władzę.D por. odzirżeć.WDdziesięcina (1) [RsK] D zn. «dziesiątaczęść zbiorów składana jako danina»:Jako prawie i świaczczymy, eż dominusEpiscopus Cracoviensis wziął dwojepieniądze za jednę dziesięcinę w przechod[RsK, 48, 13]. D gram. rzecz., psł.dekl. -a- ? pol. dekl. ż. D etym. psł.desęt-; ogsłow. – czes. desetína, ros.desjatína, sch. desètina, scs. desętina.D rozwój: w j. stpol. od XIV w.; utworzonysuf. -ina od licz. dziesięć (/ psł.*desęt}).D por. dziesięć.JGdziesięć (2) [RsP] D zn. «licz. główny,odpowiadający liczbie 10»: Jako Janekślubił Biejatce dać rucha za dziesięćgrzywien [RsP, 45, 36]. D etym. pie. rzecz.