O’tkan <strong>kunlar</strong>Abdulla Qodiriysahroyi itlar bilan sanu manga borishib yuramiz? Yaxshisi shulki, bu bosh og‘rig‘larni birvarakay oradan ko‘tarib tinchishaylik. Biz shu yerdagi og‘aynilar bilan kengashib bir gapkato‘xtab qo‘ydiq. Ammo bu maslahatning hoji akamizga ham ma’qul tushmog‘ida shubhaqilmaymiz. Bu o‘yimizga xon ham bir narsa demasa kerak. Qo‘qon, Marg‘ilon, Andijon, O‘shva boshqa yerlarning og‘aynilari ham bu gapdan bosh to‘lg‘amaslar. Nega desangiz,qipchoq degan iflos barchani ham jonidan to‘ydirdi, — dedi va nosqovog‘ini qoqa-qoqa birotimini tilining tegiga tashladi.Yusufbek hoji haligi gap so‘zlang‘anda qo‘lidag‘i piyolasini chayqatib og‘ir bir holatkechirgan va chuqur bir sukutka ketkan edi. Boshqalar bo‘lsa Niyoz qushbegining so‘zidankeyin bir ko‘zdan deyarlik hojining yuziga tikilgan edilar. Hoji miq etmay o‘ltura bergach,Qambar sharbatdor o‘zining xipcha tovshi bilan qushbegining gapini kuchlab tushdi:— So‘zingiz juda to‘g‘ri, qushbegi, — dedi, — siz aytkandek, bizga ikki yo‘l bor:qipchoqni qirib yo‘yish va yoki butunlay qipchoq qo‘lida qolib ketish.Yusufbek hoji ko‘tarilib Qambar sharbatdorga qaradi va majlisni yer ostidan kuzatibchiqib, yana jim qoldi.Karimqulponsad hojini turtmak maqsadida:— Kengashlik ish tarqamas, deganlar. Hoji akamiz o‘ylashib javob bersinlar-chi, axir,— deb qo‘ydi.— Bilmadim... — dedi nihoyat hoji, — sizlarning muddaonglarga tushunmadimmi yokitushunsam ham o‘zimga yotishib kelmadimi, hayronman.Niyoz qushbegi boshini qashib oldi:— Nimasiga hayronsiz, hoji!— Maqsadlaringiz Qambarbekning aytkanidek qipchoqni kesishmi?Qushbegi ikkilanmay javob berdi:— Kesish!— Sizlarni, — deb istehzolanib kuldi hoji, — bu ishka nima va kim majbur qiladur?Qushbegi yoronlarig‘a qarab oldi:— Savolingiz qiziq, — dedi, — sababi bizlardan ham ko‘ra sizga ma’lum bo‘lsa kerakku.— Durust aytasiz, — dedi hoji boshidagi sallasini olib, — Musulmonqulni haydamoqqamajbur bo‘lg‘an edik — haydadiq. Barcha yomonliq o‘shaning boshi bilan birga ketkandekqipchoq og‘aynilar ila totuklashdik, qipchoqlarning eski adovatlari bitdi... Bas, bizga tag‘innima kerak?Hojining bu gapi majlisni bir-birisiga alanglatib qo‘ydi. Ammo qushbegi sirni boybermas uchun tirishkandek qilib kuldi:— Musulmonqul endi tinch yotar, deb o‘ylaysizmi?— Albatta, o‘ylamayman, lekin Musulmonqulni tinchimaydir deb ho‘lu quruq qipchoqqatig‘ tortish hech bir aqlg‘a sig‘adirg‘an gap emas. O‘zingiz qushbegi ayting-chi, biz bukungacha yomonliqni kimdan ko‘rdik? Qipchoq otlig‘ xalqdanmi yoki uning sanog‘liqbo‘lg‘an bir necha kishilaridanmi?— Nafsilamrni aytkanda, biz qipchoq deganning har birisidan ham dakki yeb kelamiz.— So‘ngizda yanglishliq bor, qushbegi! Agar siz naf-silamrga qarasangiz ikki xalqni birbirisigasovuq ko‘rsatib, adovat tuxumini sochib kelguchi bir nechagina odam bor... Mengaqolsa mamlakatni tinchitish uchun shular to‘g‘risida o‘ylash kerak. Nainki, to‘rttamuttahamni deb butun bir xalqqa hujum qilish!— Siz aytkandek, yomon to‘rttagina emas, hoji! Sahrodan kelgan har bir qipchoqbizning yelkamizga minmakchi. Bizning tovog‘imizga tumshug‘ini tiqmoq-chi— bungaqolganda ishni bir oz yengil o‘ylab turibsiz, hoji aka!Qosim mingboshi:152
O’tkan <strong>kunlar</strong>Abdulla Qodiriy— Hoji akamning hamma gaplari faqat rahmdillikdan aytiladir, — dedi, — ammoo‘ylash kerakki, qipchoq bu kungacha ozg‘ina og‘aynining qonini to‘kdimi? Anovi kunMarajabbek bilan hisoblashib ko‘rsak, Qo‘qonning o‘zidan ikki yilning ichida yetmish sakkizbek o‘ldirilibdir. Hali bu hisobka fuqarodan o‘ldirilgan bechoralar kirmaydir.— Men bu haqiqatlardan tonib turg‘anim yo‘q, mingboshi. Ammo biz senga sen, debjavob bermasak, bizniki aql va insof doirasidan chiqmasa deyman...Oradan birav hojining so‘zini bo‘ldi:— Aql, insof bilan ish qila-qila endi juda to‘ydik.Hoji sukut qildi, o‘zining shunchalik gaplarini havog‘a ketib turg‘anini, majlisning Niyozqushbegi ruhida borganlig‘ini yaxshi sezdi. Mundan boshqa Niyoz qushbegining bunday birfikrga kelishi uchun uni nima majbur qilg‘an — buni ham ochiq ongladi. Niyozqushbegining barcha kinasi O‘tabboyning mingboshi belgulangan kunidan boshlang‘anini,«men turg‘an yerda, qipchoq mingboshi bo‘lsinmi!» degan kek orasida bu fikr faqat uningtomonidan maydonga chiqarilg‘anlig‘i Yusufbek hojining mulohazasidan o‘tdi. Majlisningboshqa a’zolarig‘a bo‘lsa, ish yo‘g‘idan yumish chiqarishqa talabgor bekorchilar, deb qaradi.Albatta, el foydasidan ko‘ra o‘z manfaatini olding‘a surg‘uchi bu cho‘talchi beklargaqarshi hojining sovuqqonliq saqlay olishi va asabiylashmasligi mumkin emasdi.— Beklar, — dedi, — manim hamma mulohazam yurt, el manfaati nuqtasidan turibaytiladir. Men hech bir vaqt inkor qilaolmaymankim, yolg‘iz o‘z g‘arazi yo‘lida ish qilg‘uchipalid kishilar qipchoqlar orasida bor bo‘lg‘anidek, bizda ham yo‘q emas... Balki anovilardao‘nlab bo‘lsa, bizda yuzlab bor. O‘zi bizning ko‘zimizga itdek sovuq ko‘ringan qipchoqbachcha Normuhammadning el uchun qilib turg‘an to‘g‘ri xizmatini men o‘z umrimdagiToshkand beklari orasida birinchi martaba ko‘raman. Buni siz, yaxshilar ham inkor qilaolmassiz. Bas, ayb qipchoqda emas, balki uning manfaati shaxsiyasi yo‘lida ish ko‘rguchiboshliqlarida va qipchoqlar o‘ylag‘andek gunoh qora choponlilarda bo‘lmay, balki uninguch-to‘rt ma’nisiz beklarida!.. Burodarlar! O‘rus o‘z ichimizdan chiqadirg‘an fitna-fasodnikutib, darbozamiz tegida1 qo‘r to‘kib yotibdir. Shunday mashhar kabi bir kunda biz chinyovg‘a beradirgan kuchimizni o‘z qo‘limiz bilan o‘ldirsak, sen falon deb qirilishsaq holimiznima bo‘ladir. Bu to‘g‘rida ham fikr qilg‘uchimiz bormi? Kunimizning kofir qo‘lig‘a qolishito‘g‘risida ham o‘ylaymizmi yoki bunga qarshi hozirlik ko‘rib qo‘yg‘anmizmi?!Hoji o‘zini tutolmay ko‘z yoshisini oq soqolig‘a quyib davom etti:— Mana, burodarlar! Siz o‘z qipchog‘ingiz uchun qabr qazig‘an fursatda, sizgaikkinchilar tobut chopadir. Biz qipchoqqa qilich ko‘targanda, o‘rus bizga to‘p o‘qlaydir. Sizdunyoda o‘zingizning yagona dushmaningiz qilib qipchoqni ko‘rsangiz, men boshqa yovnihar zamon o‘z yaqinimg‘a yetkan ko‘raman! — dedi va ro‘ymoli bilan ko‘z yoshisini artibo‘rnidan turdi. — Agarda dunyodan o‘tayozg‘an bir keksangizning maslahatiga quloqbersalaringiz bu fikringizdan qayting, burodarlar! Illo Yusufbekni o‘ldig‘a chiqarib, bu shumishingizdan meni tashqarida hisoblangiz! — dedi va majlisning o‘lturing, to‘xtang so‘zigaquloq solmay, o‘lturishni tashlab chiqdi.Hoji darbozadan chiqmag‘an ham edi, Niyoz qushbegi xaxolab kulib yubordi:— Voy vahmang qurg‘ir, hoji! Bu kun ko‘knori ichkan ekan, shekillik! — dedi.Boshliqdan kulgiga ruxsat berilgach, boshqalar ham kulishib, orada ola-g‘ovirboshlandi.— Yo‘q, — dedi Qambar sharbatdor, — hoji akaning yoshi qaytib, ko‘ngli juda hambo‘shashib ketibdir!— Voy xo‘vari hoji, — dedi Niyoz qushbegi, — oldidag‘i ovni ko‘rmay, uzoqdagi yovniko‘radir!— Xudda-xudda!Muhammad Rajab qo‘rboshi boshini chayqab Niyoz qushbegiga qaradi:153
Change language