O’tkan <strong>kunlar</strong>Abdulla Qodiriybo‘lganimda nima sababdandir ul qochdi. Shu kungacha uni topib bo‘lmadi. Muningqochishi garchi bu shahodatning birar adovat yuzasidan bo‘lg‘an si’oyat1 ekanini onglataredi ersa ham men yana hanuz Otabekni kafolatda saqlar edimki, janobi oliydan bu xabaryetdi. Darhol Otabekni yigitlardan o‘ratib saodatxonai shahanshohiga jo‘nadim. OtabekningMarg‘ilon mojarosi shundan iborat bo‘lib, manimcha Otabek ustida hali shunday tergovlarborayotqan bir vaqtda unga bundog‘ javobgarlik vazifani topshirish qalay bo‘larikin,deyman...Musulmonquldek makkor tulkining o‘ylag‘anlarini qushbegining to‘g‘ri so‘zlari ost-ustqilib, uning O‘tabboy to‘g‘risidag‘i sui zanlari bir muncha ozayib tushdi. AmmoMusulmonqulning ikki kishi ustiga yo‘nalgan qahru g‘azabi o‘zining borliq dahshati bilanfaqat Oybek ustiga tikildi va Toshkand qo‘rg‘onlari ostida qurbon bo‘lg‘an sipohlariningqonini Azizbekning o‘ng qo‘li bo‘lg‘anning o‘g‘lidan olmoqchi bo‘ldi.— Yusufbek hojining maktubi yoningizdadir?— Taqsir, — dedi qushbegi, maktubni olib Musul-monqulg‘a uzatdi. Musulmonqulo‘nda-so‘nda maktubga ko‘z yugurtirib chiqdi-da, zaharxanda ichida O‘tabboyg‘a qaradi:— Yusufbek hojining qurg‘an hiylalariga tushun-maguchi ehtimol Marg‘ilondantopilmag‘andur! U tulki o‘z o‘g‘lini Marg‘ilonda to‘polon chiqarish uchun, debyuborishidayoq har bir ehtimolga qarshi bu maktubni yozib bergan, bunga Marg‘ilonkalvaklari tushunmasalar ham biz tushuna olamiz! — dedi va mag‘rur bir tusda Xudoyorg‘aqarab qo‘ydi. Qushbegi uning bu istehzosini yutishka majbur edi. Chunki ozg‘ina tildantoysa o‘zining ham Otabek qatoriga kiritilishini yaxshi onglar edi. Sukut qildi:— Hudaychi!— Qulingiz!— Haligi qushbegi bilan birga kelgan yigitni huzurimizg‘a hozirla!Musulmonqulning apti ortiq dahshatlik bir holga kirgan, taxt ustiga qo‘ndirilg‘an jonlikXudoyor haykal ham sukutda, o‘zining nima bo‘lishig‘a tushunmagan O‘tabboy ham borliq,yo‘qliq holatda...Otabek hudaychi orqasidan kirib xong‘a ta’zim qildi va qo‘l bog‘lab to‘xtadi. OtabekMusulmonqul otini, uning yirtqichlig‘ini yaxshi bilsa ham, ammo shaxsan o‘zini ko‘rmagan,shuning uchun xonning yonidag‘i xoqong‘a iltifot etmadi. Uning bu iltifotsizligiMusulmonqulg‘a asarsiz qolmadi-da, achchig‘i ustiga achchig‘, kek ustiga kek qo‘shildi vashular ichida yasalib chiqg‘an bir istehzo iljayishi va bir tovush bilan:— Manga qarang, bek yigit, — dedi. Otabek o‘ziga qarag‘ach: — Siz kim bo‘lasiz? —deb so‘radi. Ul hanuz boyag‘i masxara holatda edi.— Men Otabek.— Dunyoda Otabekdan ko‘pi bormi, siz qanday Otabek?— Otabek Yusufbek hoji o‘g‘li.— Ha-a-a, shundog‘ deng-chi... Toshkandlik Yusufbek hojikim, Azizbegimizninggumashtasi bo‘lg‘an zoti sharifning o‘g‘illari?Otabek bu cho‘ltog‘ supurgini tanidi va uning isteh-zolarini payqadi. U bundan so‘ngg‘iko‘rguligini tamom ma’nosi bilan onglab, ma’nosiz bu savollarga javob berib o‘lturishdansukutni xayrlik topdi. Go‘yo o‘zining bu sukuti bilan Musulmonqulg‘a ma’nolik bir javobniifoda qilar edi. Chindan ham Musulmonqul bu sukutdan tahqirlandi, tutuni ko‘kka ko‘tarilarekan baqirdi:— Nega javob bermaysan?!— Siz meni qanday tanig‘an bo‘lsangiz-bo‘lingiz, men o‘shandog‘ kishining o‘g‘li, —dedi bek. — Men bilan otam siz bilan qushbegiga bir necha turlik bo‘lib tanilsaqla, o‘zvijdonimiz oldida bir turlikkinadirmiz! Shuning uchun siz tilagan tarafingizga hukmqilingizda, buyrug‘ingizni beraveringiz!66
O’tkan <strong>kunlar</strong>Abdulla QodiriyMusulmonqulning yuzidagi boyag‘i achchig‘lar yerini bir zavqlanish vaziyati oldi.Kulimsirash ichida Otabekni kuzatar ekan:— Dav yuraging bor ekan, yigit... Hayfki, gunohing bo‘yningda1, — dedi va chaqirdi:— Jallod!Eshik yonida kutib turgan oyboltaliqlar harakatlandilar:— Xanjarimiz qonsirag‘an!Jallodlarning oldida kirgan hudaychi xong‘a arz qildi:— Toshkanddan bir chopar bor, huzuringizga kirish uchun izn so‘raydir!Xudoyor Musulmonqulg‘a qaradi. Musulmonqul ersa Otabekni jallodga topshirishuchun o‘nglang‘an tilini qisishg‘a majbur bo‘ldi. — Kirsin! — dedi va o‘zidan amr kutibturgan jallodlarga: — Bir ozdan so‘ng, — dedi, chiqib turmoqqa ishorat qildi. Negaki,choparning Toshkanddan bo‘lishi bu hukmda bir oz shoshmasliqni istar, chopar vositasibilan ham bu hukm ehtimol haqlik bir hukm bo‘lib chiqar va Musulmonqul ham loaqal o‘zumrida bir martaba bo‘lsa-da, o‘rinliq qon to‘kkan bo‘lar edi.Otabek garangsigansumon devorga suyangan, mundagi allaqanday ma’nolarnionglatqan taxt, toj, xon, bek kabi lash-lushlar uning ko‘z o‘ngida qora pullik qadruqiymatsiz... To‘g‘risi ul ajib bir tabi’atka kirgan, uning vujudi quruq va hissiz... Yo‘q, ulsezsa-da, bilsa-da, go‘yo oyog‘, qo‘li bog‘lanib bo‘g‘izlanishga hozir-langan bir qo‘y kabiqayralayotgan pichoqqa butunlay parvosiz, qo‘rquvsiz tomosha qilar edi. Bu turmish, buhokimiyat, cheki ko‘rinmagan bu qorong‘iliq... uning uchur sira qiziqarliq emaslar: ul yo‘qedi — tinch edi, ul keldi — tinchimadi, ul yana yo‘q bo‘lsa ehtimol yana tinchir edi. Manashuning uchun ham ul bezraygan edi. Faqat... faqat shu turmishdagi biravgina uningko‘nglidan tezroq yuvilmas va yuvilishi ham qiyindek... Nihoyat, bundan ham qutilg‘andekbo‘ldi. Ammo... ammo so‘ng nafasida uning bilan vido’lashsa, bo‘g‘zig‘a xanjar botar ekan,uning yuziga qarabqina ko‘zi nursizlansa... Uning hamma orzusi shu edi hozir.Hudaychi choparni boshlab kirdi. Chopar nomani tiz bukib Xudoyorg‘a topshirg‘ach,orqasiga qaytib, ko‘zini devordagi bezrayganga tashlamasunmi... Ul o‘zining xon huzuridabo‘lg‘anini ham unutdi-da, o‘zini Otabek ustiga tashladi, Toshkand choparining bukutilmagan harakati xonni, Musulmonqulni, qushbegi ham hudaychini va olding‘i zoldao‘lturgan a’yonni bir hayratda qoldirg‘an edi. Otabekning tasallo berishi bilan Hasanaliundan qo‘l tortdi ersada, biroq undan hayajon, yig‘i hali arimagan edi.— Adab! — deb qichqirdi Musulmonqul, so‘ngra o‘ziga qarab qo‘l bog‘lag‘anHasanalidan so‘radi, — sen kimning chopari?— Normuhammad qushbegining.— Qayerdan?— Toshkanddan, taqsir.Musulmonqul taajjub ichida o‘ziga Xudoyor tomo-nidan uzatilg‘an nomani oldi. Ochibkishi eshitarlik qilib o‘qudi:«Yosh xonimizg‘a va padari arus shahanshohi Musulmonqul bahodir huzurlariga. Yoshshohimizning baxt va tole’lari ruhsiz tanlarimizga qayta boshdan ruh, ma’yusko‘ngillarimizga qaytib chiqmasliq umid bag‘ishladi. Faqir qullari mundan to‘rt <strong>kunlar</strong> ilgariToshkanddan sipohlar bilan umidsiz qaytishga majbur bo‘lib, ul to‘g‘rida huzurlariga xabarham yuborg‘an edim. Shu holda biz sipohlar bilan Kirovchi yaqinig‘a yetkan ham edik,orqamizdan bir chopar Toshkandda Azizbekka qarshi isyon boshlang‘anini, bizni ko‘makuchun Yusufbek hojining Toshkandga chaqirg‘anlig‘ini so‘zlab, uning ismidan bir maktubberdi. Men darhol sipohlarni Toshkand qaytishga buyurdim-da, xabar olg‘ani ikkinchi kuniToshkandga yetdim. Biz Toshkandga kirganda Yusufbek hoji boshliq olomon Azizbeknio‘rda ichiga qamab yotar ekanlar. Olomon, ayniqsa, Yusufbek hoji bizni juda yaxshiqarshiladilar. Biz borg‘andan keyin o‘rdaga bosib kirdik-da, Azizbekni ushlab oldiq. Boshdamen Yusufbek hojini balki, Toshkand bekligi uchun ta’malanur deb o‘ylag‘an edim. Ammo67