O’tkan <strong>kunlar</strong>Abdulla Qodiriyyayratqan edim. Boshlab Samarqand darbozasi qo‘rug‘idan otishg‘a buyurdim. Merganlaro‘n besh daqiqa orqa-sini uzmay miltiqqa o‘t berib turdilar. Qipchoqlar bizning tomondanotilg‘an miltiq o‘qlarig‘a chidalmay, Samarqand darbozasini tashlab, Kamolon darbozasigayuzlandilar. So‘ngra davlatlari ko‘lankasida Kamolon qo‘rug‘idag‘i merganlarni ishkaqo‘ydim. Bir soat chamasi otishqandan so‘ng yov bizning o‘qimizg‘a chidalmay, ikki darbozaorasida uch-to‘rt yuz o‘lik qoldirib, qochishg‘a majbur bo‘ldi. Bizdan yolg‘iz besh kishi o‘lib,to‘qqiz kishi yaralandi.Azizbek juda zavqlang‘an edi, yana bir qayta barakalla o‘qub, so‘radi:— Normat qipchoq ko‘rindimi?— Yo‘q taqsir: qo‘rg‘on yaqinig‘a yo‘lamadi, yo‘la-g‘anda...— O‘shanga hozir bo‘lmoq kerak.— Davlatlari yori bersa, albatta bizning muddao ham shunda...Azizbek o‘z og‘zi bilan mudofi’larga «Men sizlardan rozi!» deb qichqirdi vamudofi’larning qiy-chuv duolari ostida sipohlari bilan Samarqand darbozasiga tomonharakat qildi.Bu kun Azizbek g‘olibiyat daldasida qo‘rg‘onlardan bir aylanib chiqmoqchi edi. Shuninguchun Samarqand darbozasidan o‘tib qo‘rg‘on osti bilan Chaqarg‘a qarab yurishdilar.Qo‘rg‘on Chaqarning chuqur jarlik arig‘ig‘a taqalib tugalar edi. Chaqar suvi ustiga qo‘rg‘ontiklash mumkin bo‘lmay, jarning usti qo‘rg‘ondan tabi’iy bo‘sh edi. Ammo jarning narigitomoni bir tepadan iborat bo‘lib, janub biqini ma’lum Chaqar suvi bilan, g‘arbi Bo‘z suv vaKo‘kcha arig‘i bilan o‘ralg‘an burun kabi bu tepa qo‘rg‘onsiz ham dushmanning hujumigao‘ngg‘aysiz edi. Tepa ustida sipoh turishi uchun bir necha binolar soling‘an, janubi-g‘arbig‘aqaratib bir, g‘arbg‘a qaratib bir va shimoli-g‘arbig‘a qaratib yana bir; barisi uchta to‘pqo‘yilg‘an edi. Bu tepa ustida doimiy to‘pchi va qorovullar turar edilar.Azizbek sipohlari ila jarga tushdi va suv kechib haligi tepaga yuzlandi. To‘pchi,qorovullar ko‘zdan kechirilib, ularga bir necha tangadan in’om berildi. Shundan keyintepaning kun chiqishig‘a qarab qaytdilar. Chunki tepaning boshqa tomonlari yuqoridaaytilgandek bir necha terak bo‘yi jarlik bo‘lg‘anliqdan Ko‘kcha darbozasiga o‘tish uchunSuzuk ota mozori yaqini bilan Ko‘kcha arig‘ig‘a tushilar va undan keyin Ko‘kchaqo‘rg‘onlarig‘a qaytib kelinur edi.Ko‘kcha qo‘rg‘onlari qo‘rug‘ida anovi qo‘rg‘onlarni-kidek mudofi’lar ko‘b bo‘lmasa ham,yo‘q ham emas edilar. Hudaychi Azizbekdan ilgariroqda qo‘riqchilarni ogohlantirib borar,miltiq, shashvar tutkan yosh va keksa muhofizlar uni salomlab qarshi olar edilar vaAzizbekning «Rahmat fuqarolarim!» so‘zini eshitib yaxshig‘ina taltayishib qolar edilar. Shuravishda Ko‘kcha, Chig‘atoy, Sag‘bon, Qorasaroy, Taxtapul, Labzax darbozalarini o‘tib, engkeyin Qashqar darbozasiga yetdilar.1 Qashqar darbozasi o‘rdaga yaqin bo‘lg‘ani uchunmunda muhofiz va sipohlar talayg‘ina bor edilar. Ularning salomlariga ko‘milib, AzizbekQashqar darbozasining muyushiga yetkan ham edi, tashqaridan kimningdir darbozanioshig‘ich taq-taq urgani eshitilib, Azizbekning oti hurkibmi, qo‘rqibmi ketiga burulibto‘xtadi. Boshqalar ham to‘xtashg‘a majbur bo‘ldilar. Azizbek qarshisida qo‘l bog‘lab turg‘andarboza begig‘a baqirdi:— Nega qarab turasan, darboza ustiga chiq, kim ekan u it?! Darboza begi yuguribqo‘rg‘on devoriga chiqdi:— Taqsir, bir chol!— Darbozangni ochib, ichkariga ol! — dedi Azizbek. Darboza ochildi. Tashqaridansaman otini yetaklab Hasanali kirdida, kutilmagan ish ustidan chiqg‘ani uchun qo‘rqib,Azizbekka salom berdi.17. YUSUFBEK HOJI46
O’tkan <strong>kunlar</strong>Abdulla QodiriyRayimbek dodxohning yonidagi bizga tanish olabay-roq to‘nlik kishi Hasanalini ko‘rishihamono:— Ha-a-a, bizning Hasanali-ku! — dedi, — kel, Hasan ko‘rishaylik, Otabek esonmi?Hasanali kelib ko‘rishdi, Yusufbek hoji ko‘rishar ekan, Azizbekka dedi:— Bu bizning kishimiz taqsir, Marg‘ilondan keladir.Azizbek labini tishlab qoldi. Chunki darboza taqillatib, otini hurkitkan Hasanalinijallodg‘a topshirish niyati, albatta yo‘q emas edi. Yusufbek hojining so‘ziga javob bermayyo‘lida davom etdi. Hasanali sipohlar orqasidan, Yusufbek hoji Azizbek ketidan o‘rdag‘aqarab yurdilar. O‘rda darbozasiga yetkandan keyin kutib turg‘an o‘rda begi Azizbekningqo‘ltig‘idan olib otdan tushirdi. Azizbek o‘rda ichiga kirmakda ekan, Yusufbek hoji otdanqo‘nib so‘radi:— Menga ruxsatmi, bek?Azizbek yo‘l ustidan hojiga qaradi:— Ruxsat, ertaga choyni o‘rdaga kelib iching.— Yaxshi, taqsir.Yusufbek hoji sipohlardan birining qo‘ltiqlashi bilan otig‘a minib, narida kutib turg‘anHasanaliga qarab yurdi. Sipohlar ham o‘rda ichig‘a ot yetaklashib kira boshladilar.Yusufbek hoji Hasanalining vaqtsiz ham Otabekka qaytishidan tashvishlangan vaqanday bo‘lsa ham bir falokat yuz berganiga ishongan edi:— Nega vaqtsiz kelding, Otabek sog‘mi? — deb so‘radi.Yusufbek hoji Hasanaliga yetmasdanoq bu savolni berdi, Hasanali eshitmadimi yoxudeshitsa ham eshit-maganga solindimi, har nuchuk javob bermadi.— Nega indamaysan?— Otabek salomat...— Bo‘lmasa, nega vaqtsiz kelding, Otabek qani?Otabekning qamalishidan xabar berish Hasanali uchun juda og‘ir tuyilgan edi. Nihoyatko‘zidagi yoshini artdi-da:— Otabek Marg‘ilon hokimi tarafidan qamaldi, — dedi.— Nega, nega? — dedi hoji, otidan sachrab yiqilishga yetkan edi. — Sababi nima?— Sababi ma’lum emas.— Astag‘firulloh, — deb qo‘ydi hoji, o‘zini bir oz to‘xtatqan edi.Hasanali Otabekning Marg‘ilon borg‘anidan tortib, qamalishig‘acha bo‘lg‘an hikoyalariniso‘zlab ketdi. Yusufbek hoji bekning uylanishini ham oddiy gaplar qatorida eshitib o‘tkardi.— Marg‘ilonda turib bir ish chiqarishg‘a ko‘zim yetmagandan keyin Toshkand kelishkamajbur bo‘ldim, — dedi Hasanali va shu gap bilan mojaroni so‘zlab tugatdi. Hoji vaqi’anieshitib, chuqur bir mulohaza ichida borar edi. Uning qanday kishi bo‘lg‘anini Toshkandningyetti yosharidan yetmish yosharig‘acha bilganlikdan guzar va mahallalarda unga duchkelgan kishilar joylaridan turib salom berarlar, hoji bo‘lsa javob qaytarishni bilmas, go‘yokishilarni ham ko‘rmas edi. Nihoyat shu holda ko‘b yurgach, orqasida kelmakda bo‘lg‘anHasanaliga qarab otining boshini burdi va:— Otabek bilan birga qamalg‘anlarni necha kishi deding? — deb so‘radi.— Uch kishi: biri Mirzakarim qutidor, ikkinchi Ziyo shohichi, uchunchi Rahmat.— Yaxshi, sen bu to‘rtavining o‘lturishlarida bo‘lg‘anmiding?— Bo‘lg‘an edim.— Nima va qaysi to‘g‘rilarda so‘zlashdilar, Otabek qipchoqlarg‘a qarshi so‘zlamadimi?— So‘zlamadi. Boshqalarning ham bu to‘g‘rida so‘zlari bo‘lmadi.— Ularning majlislarida bo‘lmagan vaqting ham bo‘ldimi?— Har bir o‘lturishlarida men hozir edim.— Yaxshi, sen ular bilan qay yerlarda o‘lturish-ding?— Birinchi martaba Ziyo akanikida bo‘ldiq, ikkin-chi...47