O’tkan <strong>kunlar</strong>Abdulla Qodiriy— Men sizga aytib edim-a, qushbegi, — dedi, — hojini har narsaga ko‘ndirsangiz hambu gapka ko‘ndi-rolmassiz, deb.— Men uni kela bermay ovora qilg‘anidan ham payqag‘an edim.— Kecha bir oz xomsigan1 edi, — dedi Karimqul ponsad.— Ish buzildi-da, — deb qo‘ydi Muhammad Rajab qo‘rboshi.— Nega buziladir? — deb so‘radi qushbegi.— Sirrimiz ochildi, albatta hoji tinch yotmaydir.— Sirrimiz hali ochilg‘an emas, — dedi ishonch bilan qushbegi, — agar biz shuo‘lturgan og‘aynilar boyag‘i gapda sobit qolsaq, sirrimizni yana yashirib ketish mumkin.— Masalan? — deb so‘radi Qambar sharbatdor.— O‘sha so‘zimiz — so‘z, ittifoqimiz — ittifoqmi?Majlis tasdiq ishorasini berib:— Albatta-albatta! — deyishdi.— So‘z bitta bo‘ladirgan bo‘lsa, — dedi qushbegi, — hojining ishi juda oson, biz hozirso‘zni bir joyga yetkuzamiz-da, birimiz hojining oldig‘a borib, masla-hatingizni muvofiqko‘rdik, biz yanglishqan ekanmiz, deymiz. Albatta, hoji ishonadir-da, hech kimga so‘zlamayqo‘yadir. Biz bo‘lsak, yeng ichida hozirlik ko‘ra beramiz, ana xolos.— Ma’qul gap, to‘g‘ri maslahat!— Ma’qullikka ma’qul, — dedi qushbegi, — ammo gap bu yerdaki, biz aniq ishka belbog‘laymizmi?— Bog‘laymiz, bog‘laymiz!— Barakalla, — dedi qushbegi, — ma’lum bo‘la-dirki, hammamiz ham yakdil ekanmiz,endi boshqa gapka o‘tsaq ham bo‘ladir.— Xonni ko‘ndirib bo‘larmikin? — deb so‘radi Qosim mingboshi.Qushbegi kuldi:— Xon ko‘ngan hisob, — dedi.Bu gap majliska uncha onglashilmadi shekillik, ajablanib bir-birlariga qarashdilar.— Izoh, qushbegi, izoh!Qushbegi izoh berdi:— Men xonni Toshkanddan jo‘natish oldida uning xoli vaqtini topib, bu fikrimni birdaraja arz qilib o‘tkan edim, — dedi, — bu fikrim xonga juda ma’qul tushkan bo‘lsa kerak,so‘zimni e’tibor bilan tinglab turdi va javobida: «Yaxshi. O‘ylashib, tadbirlari bilan mengafikringizni yozing, men ham o‘ylab ko‘rarman», dedi. Menga qolsa bu to‘g‘rida bizdan xabarkutib xonning uyqusi ham kelmay yotqandir: bizga faqat ishning o‘naqayini topib xondantasdiq etdirishgina qolgan.— Xon tayyor ekan bo‘lmasa, — dedi kulimsirab Qambar sharbatdor.— Tayyor ekan, tayyor ekan!Shundan keyin ishning o‘naqayi to‘g‘risida muzokara va mubohasa boshlandi. Har kimbir turlik fikr bayon qilib, uzoq bosh og‘ritdilar va natijada xonga quyidagi noma yozildi:«Tojdori musulmonon, xoqon ibni xoqon shahan-shohi navjuvon, toji sari xushbaxtonhuzuri humoyun oliylariga arzi ubudiyat1 adosidan so‘ngra biz faqirul-haqir sadoqatpeshaibenazir qullaridin arzi bandalik shuldurkim, navkarlari doimulavqot2 ul janobga qipchoqxaloyiqi beparxezidin birar osibi3 yetarmu deb harosidadirmiz.4 Va yana ul haromzodasahroyilarning ro‘yi zamindin5 taroshlamay6 turib, ul janobi oliyning ta’mini amniyatlari7ham biz qullaricha ko‘b xavfu xatar ostida bo‘lg‘andek taxmin qilinadir. Shul mulohaza vaandishalar ba’dida biz Toshkand qullaridin bir nechalarimiz bir yerga jam’ bo‘lishib, durudaroz8tafakkur va tahayyurlar so‘ngg‘ida azbaroyi ul shahanshohning ko‘b zamonlarboshimiz soyabon bo‘lmoqlari umidida bar taqdir ul tojdorning xotiri otir daryomuqotirlariga1 pisand tushib ijobat og‘oz qilsalar, bir ma’nini xo‘b va sadoqat maqosidig‘amahbub deb bildik. Andog‘ki, ul xaloyiqi g‘assoblarni o‘n besh sinni solidin bolig‘ va yetmish154
O’tkan <strong>kunlar</strong>Abdulla Qodiriyyoshidin quyi har bir erkak zotini bilotarahhum qatli om qullaricha sazovordir va illo ulmurtaddin badtar jobir va bexiradlardin11 janobi tojdorg‘a xarro‘z balki har soat xavfbordir. Ammo bul taqrirni o‘shal muayyan qatli om soati yetmag‘uncha har bir bexirat vabog‘iy bo‘lmog‘i yaqin majhul odamlardin po‘shida tutilmog‘i marjudir. Va lekin ul tojdor birsoati sa’idi muzaffarni muayyan aylab qalamravlaridagi barcha shahar va ko‘ylar, qishloqva kentlarning sadoqati zohir va qalbi tohir qullarig‘a maxfiy nomalar ko‘ndirib,sakbachchalarning qatli omig‘a amri oliylarini darig‘ tutmag‘aylar. Ammo Xo‘qandi firdavsmonandning o‘zida ul shaqovatpeshalar18 behad va behisob nufuska molik bo‘lg‘anlarivajhidin biz Toshkand navkarlarining i’onati19 beshakku shubha vojibdur. Siz shahanshohi,o‘shal soati muzaffarni ta’yin aylab, biz qullarig‘a xabar yuborsalar, bunda lozim bo‘lg‘anodamimizni qoldirib va yana har qayusimizg‘a tegishlik bir yuz, ikki yuz va besh yuzyigitimizni olib, xaloyiq ko‘zida go‘yo janobi tojdorning Musulmonqul falokatidin ozodliqg‘achiqib mustaqil sohibi toj bo‘lg‘anlarini muborakbod qilmoq uchun yurgan bo‘lib,i’onatlariga yetarmiz va darbozadin kirishimiz on faj’atan ul galai saklarga hujum boshlab,qatli omga qilich tortarmiz. Va yana maxfiy qolmag‘aykim, Toshkandning alhol beklikmansabida o‘lturg‘uchi qipchoq Normuhammad borasida qandog‘ farmon ber-g‘aylar, bulma’nida ham ishoratini darig‘ tutmasalar qullarini andishadan ozod qilg‘an bo‘lg‘aylar.Ushbu boloda1 mazkur mahzi samarayi sadoqat aqli qosirlarimiz xusuli natijasini bizqullarig‘a ushbu nomani qosidi qo‘lidin savob va xato, rad va ijobat, pisand va nopisandjavobini irso qilsalar va yana o‘z fikri bosavoblarini izofa qilib, qusur va xatolarimizni tanbehetsalar, biz navkari bejavhar6 va bosadoqati befarosatlarni dunyo-dunyo shodu xurramqilib, ul soyaboni marhamat va mehriboni boshafqatning xizmatlariga kamari xizmatni berkbog‘latqan bo‘lur edilar, huval-lohul-musta’in.Sadoqatingiz majlisiga jam’ bo‘lg‘uchi navkarlaringiz (imzolar)”.Bu noma ertasi kun xonga yuboriladirg‘an bo‘lib, bunga maxsus kishi belgulandi.Majlisning qo‘rqunchi Yusufbek hojidan bo‘lg‘an uchun unga soxta qarorni eshitdirmakto‘g‘risig‘a Muhammad Niyoz qushbegining o‘zi bevosita majlisdan chiqib ketdi. Shuning ilabu majlis tarqaldi.2. QORONG‘I KUNLAROtabek Marg‘ilondan qaytib kelgandan keyin o‘n <strong>kunlar</strong> o‘tkazib usta Alimdan bir xatolg‘an edi. Usta Alim xatida qutidorg‘a uchrashqanini hamma mayda-chuydalarigacha yozibkelib aytar edi: «Siz xiyonatni payqag‘uncha qayin otangizg‘a qandog‘ kina saqlab kelganbo‘lsangiz, ul ham sizga o‘shandog‘ kinalik ekan. Meni va oilamni tahqir etdi deb, buhaqoratni umr bo‘yi unuta olmasligini tushunib, o‘t ichida yurar ekan. Mendan haqiqatiholni onglab juda shoshib qoldi, hatto hushi boshidan uchdi. Ichkaridan aniq ma’lumotbera olmasam ham, ammo ularning ham qayin otangiz holig‘a tushkanlarini mulohazaqildim. Qayin otangiz sizning o‘tkan holingizning og‘irligini tasavvur qilolmag‘anidek,dushmanlaringizga bergan javobingizni taqdir etish uchun ham so‘z topolmas edi. Harholda orangizdag‘i kinaning dushmaningiz bilan birga supirilg‘aniga shubha yo‘q”.Maktubning yana bir o‘rnida: «Sizning qayerda bo‘lg‘anlig‘ingizni so‘rag‘an edi, menbilganimni aytdim. Kelarmikin degan edi, bunga ham o‘zingizning o‘shal muhmaljavobingizni berdim. Fikrimcha, qishda bo‘lmag‘anda ham, ko‘klamga chiqib o‘zlariToshkand tusharlar, deb o‘ylayman”.Xatning oxirida: «Sizdan bir kun so‘ng Homid o‘ldi. Haytovur bir og‘iz so‘zsiz to‘ng‘izqo‘pibdi. Men o‘lar chog‘ida ham sizga bir tuhmat to‘qirmi, deb qo‘rqqan edim. Qutidorg‘ahech bir jarima ortmabdirlar. Maqtul-larning egalari hech kimni tutib ko‘rsatolmag‘anlariuchun mahkamalar ham ishni tekshirmay qo‘ydilar. O‘ylashimcha, hech kim bilmagandaham, sirni o‘lgan Sodiqning onasi bilsa kerak edi. Ammo uning ham dami ichida,155
Change language