Aldona Jawłowska drogi kontrkultury

wych metod i pojęć, zdolnych przekroczyć ramy faktów
i wartości ustabilizowanych." 3 Oznacza to wyzwolenie nauk
społecznych z wąskiej operacjonalności, podjęcie prac
nad teorią rozwoju społecznego i rozwoju osobowości, a
więc powrót do właściwego sensu psychologii, socjologii,
nauk ekonomicznych. Bez upowszechnienia takiej zmiany
myślenia ludzie będą pozbawieni narzędzi krytyki i możliwości
odnowienia wartości kultury.
Najbardziej niebezpieczną formą niewoli jest, charakterystyczne
dla współczesnego sposobu sprawowania władzy,
wprowadzanie człowieka w świat fałszywych wyobrażeń
przy jednoczesnym niewystępowaniu drastycznych form
zewnętrznego nacisku. Zorganizowane oddziaływanie na
świadomość, które obejmuje nawet najbardziej prywatne
sfery życia, zmierza do zatarcia różnicy między rzeczywistością
a jej przedstawieniami. Współczesny totalitaryzm
wywiera presję przez strukturę ekonomiczno-techniczną,
w której manipuluje się człowiekiem za pomocą systemu
produkcji i dystrybucji dóbr, obejmującego także kulturę,
traktowaną wewnątrz systemu tak jak inne towary. W fazie
wczesnego kapitalizmu konflikt człowieka ze społeczeństwem
był przez ludzi doznawany bezpośrednio, był
czymś oczywistym. Świadomość tego konfliktu wyrażała
się w literaturze, sztuce, filozofii, w odczuciach konkretnych
ludzi jako wyraźny rozdźwięk między tym, co jest,
a tym, czego się pragnie. Poczucie alienacji wyzwalało siły
skierowane ku jej przezwyciężeniu. Cele społeczne zobiektywizowane
i utrwalone w tzw. „kulturze duchowej" opierały
się na wartościach ogólnie akceptowanych, które w
przekonaniu ogółu powinny być realizowane w instytucjach
i stosunkach społecznych. Rzadko jednak zdarzało się
tak, że między filozofią, literaturą, sztuką czy religią a
praktyką społeczną zachodziły harmonijne powiązania. Najczęściej
te dwie płaszczyzny nie przystawały do siebie.
Fakt ten znajduje wyraz w różnych teoriach przeciwstawiających
sobie kulturę i cywilizację. Kulturę wiąże się
ze sferą najwyższej autonomii i spełnienia, cywilizację zaś
traktuje jako domenę konieczności, pracy, form zachowania
narzuconych przez społeczeństwo, w których człowiek
nie jest naprawdę sobą, lecz zależy od okoliczności i po-
3 H. Marcuse, L'éthique et la révolution, Paris 1969, s. 303.
106