Euskal gramatika lehen urratsak. I - Euskaltzaindia

3. Hitz elkarketa
(90) (a) Afari-merendua egin behanean askoz ere egokiagoa izaten da behar
bezalako gosari batekin hastea eguna
(b) ["i-!Jarrea etorri zitzaion ampegira
e) emakume dantzaria, erle langilea, emakume alarguna, atso bentera, atso
sorgina, ahizpa neskazaharra, aingeru begiralea ...
(91) (a) Denok dakigu erie iangileak eta erie alferrak erlategi berean aurkitzen
direla
(b) Atso sorgin hura isatsa hartu eta denen aurrean zerurantz airetu zen
d) txori-kaiola, zartagin kertena, gaztaina adarra, gau lapurra, gari soroa,
gaiso etxea, etxe atea, esku saskia, esku lana, eleiza gizona, ezpata kolpea, eper
kanta, kandela argia ...
(92) (a) Ezpata Ieoipe batekin amaitu zen borroka
(b) Zartagin /certena bi zati egin zitzaion eskuetan
Adibideon aurrean berehala ohartzen gara arestian aipaturiko erizpideak, hitz
elkartuaren eta berau osatzen duten morfemen kategoria gramatikalak alegia, ez
digula gehiegi laguntzen azpisailak egiteko orduan. Hori horrela baldin bada,
zein erizpide erabili dugu bereizketa horiek proposatzeko? Bi morfema edo
osagaien arrean gertatzen den erlazioarena. Izan ere, gerta daiteke bi osagaiak,
bi morfemak, maila berekoak izatea, OOota bata bestearen mendeko izatea.
Horrela, lehenbiziko sailekoetan aita eta ama, zeru eta lur, ate eta leiho, goi
eta behe... maila berean daude, pare parean. Izen elkartuaren bidez biak
izendatzen ditugu eta ez diogu bati baino besteari garrantzi handiagoa ematen.
Horrelako hitz elkartuei kopulatibo izena eman izan zaie, eta bi izen horrela
elkartu ahal izateko beharrezkoa da bi izen horiek edo aurkakoak, antonimoak,
izatea (goi-beheak, atze-aurreak, zeru-Iurrak ...) edo kontrakoak ez badira,
eremu semantiko berekoak izatea (ate-Ieihoak, zuhaitz-Ioreak, ama-semeak ...).
Baldintza hau betetzen ez bada ezingo dugu horrelako izen elkarturik sortu:
maitasun-egurrak izenak, adibidez, ez luke zentzurik izango.
(93) (a) '"Maitasun-egurrak nolakoak diren erakutsi ziguten eskolan
(b) "'Denda horretan ez da olio-zakurrik saltzen
Halaz guztiz, beste baldintza bat ere bete beharko dute izen elkartu hauek:
mugatzailea erastekotan, mugatzaile honek beti plurala izan beharko du: zerulurrak
000 aita-amak, baina inoiz ere ez *zeru-Iurra 000 *aita-ama.
395