Euskal gramatika lehen urratsak. I - Euskaltzaindia

Euskal Gramatika. Lehen Urratsak-[
Bigarren azpisaileko izen eIkartuetako osagaiak ere maila berekoak ditugu,
baina, oraingoan, lehenbiziko sailekoekin gertatzen ez den bezala, gauza edo
pertsona bakarraz ari gara. Esanahiari dagokionez, objetu edo pertsona bakar
horrek bi osagaiek adierazten dutena jasotzen du nolabait, nahiz agian,
ondorioa zerbait desberdina izan. Horrela, afari-merendua ez da ez afari eta ez
merendua, tartean legokeen zerbait baizik, bien lekua hartzen duena.
Hirugarren azpisaileko adibideetan, aldiz, ez daude bi izenak maila berean.
Erle langile esaten dugunean, bistan da erleaz ari garela hitz egiten; beraz, bi
izenen artean hau da nagusia, zertaz ari garen adierazten diguna; besteak,
langileak, esan dezakegu ia izenondoaren balioa duela edo hartzen duela erle
izenari buruz. Beste horrenbeste esan liteke atso sorgin edo abade ehiztari,
agure saskigile eta abarrez.
Izan ere, egitura hauek Adjetiboa kapituluan, 4.2.3.2. atalean, 177. orr.,
ikusi ditugunen parekoak direla esan dezakegu, hau da, izenondo bihurturiko
izena genuke adibide hauetan azaltzen zaiguna. Honenbestez, ez dago batere
garbi adibide hauek eta antzekoak izen eIkarketan sartzekoak diren ala ez.
Zenbait autorek hitz eIkarketaren barnean aipatzen dituztenez, hala egin dugu
guk ere, baina berauek sortzen dituzten zalantzak azpimarratuz.
Laugarren azpisailekoak ditugu azkenik. Hau izango dugu euskal hitz
eIkartuen artean aurkituko dugun azpisailik ugariena. Bertan, esan bezala, izen
eIkartuak ditugu, bi izenez osaturikoak, baina hemen beti garbi dago bigarrena
dela esanahi nagusia, zertaz ari garen adierazten diguna; bigarren osagai honi
mugakizun deituko diogu. Lehen morfemak, ostera, bigarrenaren esanahia
mugatu, zehaztu, eginen du, eta mugatzaile deituko diogu. Adibide erraz batez
gauzak argitzekotan, behi-esne eta esne-behi bikotea har dezakegu. Behi-esne
esatean, esneaz dihardugu, baina ez edozein esnez, behiak ematen duen esneaz
baizik. Esne dugu morfema mugakizuna eta beronen esanahia behi, morfema
mugatzaileak konkretatzen, zehazten duo Esne-behi diogunean, aldiz, behiaz
mintzo gara, baina ez edozein behiz edo behi motaz, esnea ematen duen eta
horretarako hazten denaz baizik. Azpisail honetako izen eIkartuak mendekoak
direla esan ohi da, eta berauen egitura, esan dugunez, Mugatzaile + mugakizun
da. Bi osagaien ordena honek garrantzi handia du, hizkuntza bakoitzak izaten
baitu bere ordena berezia eta jakina. Euskararena goian aipaturikoa den
bitartean, inguruko hizkuntzetan (frantsesez edo espainieraz) kontrakoa
aurkituko dugu, mugakizun + mugatzaile; hau da, lehen osagaiak adierazten
digu zertaz ari garen, eta bigatrena da esanahi nagusi hori zehazten edo
mugatzen duena. Eta honek, itzulpen lanetan eta, duen garrantzia begien
bistakoa da.
396