Euskal gramatika lehen urratsak. I - Euskaltzaindia

Euskal Gramatika. Lehen Urratsak-I
etxe, liburu, ate, haize, zakur, gorroto eta abar luzea. Izen hauetan zati
txikiagorik egiten ez genuke asmatuko. Izen hauek bakunak direla esan
dezakegu.
Badira ordea beste zenbait izen zati txikiagotan azter daitezkeenak.
Honelakoak ditugu: azterketa, bertsolari, luzera, dirutza, etsipen... Edozein
euskaldunek jakingo luke izen hauen azpian izkutatzen diren azter(tu), bertso,
luze, diru, etsi, identifIkatzen. Gelditzen diren atalak (-keta, -(l)ari, -era, -tza,
-pen) inoiz bakarrik erabiliko ez ditugunez, beti beste izen edo aditz 000
adjetiboren bati loturik baizik, atzizkiak direla esango dugu, eta horrenbestez,
bigarren sail honetako izenei, izen eratorri deituko diegu.
Azkenik, badugu hirugarren sail bat ere izenen artean. Hemen sartuko
genituzke: bertsolari-txapelketa, liburu-denda, jatetxe, literatur sari... Goiko
ataleko izenetan ez bezala, hauetan bereiz ditzakegun osagaiak: bertsolari eta
txapelketa, liburu eta denda, jan eta etxe, literatura eta sari, bakarrik ere erabil
ditzakegun izen, aditz edo adjetiboak ditugu. Horregatik izen hauei izen
konposatu deitu izan zaie.
1.3. Jeneroa euskaraz
Euskarak ez du jenerorik bereizten gramatikan. Jenero gramatikala, inon
bereiztekotan, aditzean bereziko da, hitanoan, hain zuzen: esan diat, baina esan
dinat. Hortik aparte, euskaraz ez dago jenerorik. Beste hizkuntza batzutan
morfologi bereizgarriak izaten dira jeneroa bereizteko. Euskaraz ez dago
bereizketarik gizon eta emakume-ren artean, lexikotik kanpo. Bereizketa hori
lexiko mailan soil soilik gertatzen da: gizon eta emakume bi izen desberdin dira
eta bakoitzak esanahi desberdina du: batak arra den izaki bat aipatzen du,
besteak emea dena. Baina honek ez dakar morfologian inongo berezketarik.
Eta zenbait euskaldunek bereizten dituzten alargun /alarguntsa, lehengusu /
lehengusina eta antzekoak ere lexiko mailako berezkuntzak dira, gizon /
emakume berezkuntzaren parekoak. Hitz hauek hiztegian markatuak etorri
beharko dute, eta gramatikan ez dute inolako eraginik izango. Alde horretatik,
zenbait hizkuntza mailatan egiten den bereizkuntza: tonto / tonta, katoliko /
katolika eta abarrek, erdaratik hartuak direnez, ez dute lekurik eta ezin dute
euskara batuaren gramatikaren bidea erakutsi, jakina baita erdaratikako
adjetiboak euskaraz -o-z amaituta hartzen direla. Adibidez:
36
(33) Perpaus konplctibOak (cta cz *perpaus konpletibak)