prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

Z drugiej strony przeciwko poglądowi Michalewicza przemawiają
dowody prawa bliższości wobec innych rodzajów alienacji między krewnymi
43 oraz zasada hierarchii wśród kręgu uprawnionych, według której
krewny bliższy skupował krewnego dalszego 44 . Tak więc nie ma
przekonywających dowodów, by darowizny między krewnymi wcześniej
uwolniły się spod działania naszej instytucji. Prawdę mówiąc, tego
procesu wyzwalania się darowizn wobec milczenia źródeł nie możemy
uchwycić. Co do Mazowsza Russocki przyjmuje, że dopiero Ekscepta
mazowieckie wykluczyły prawo retraktu wobec darowizn 45 . Nie wiadomo
jednak, czy i tu praktyka nie poszła własną drogą. Na pozostałych
terenach z końcem XIV w. pojawia się trzecizna, która może właśnie
była tym momentem zwrotnym. Występuje ona wszakże w tak różnorodnych
formach, że trudno widzieć w niej generalne uprawnienie
wszystkich właścicieli ziemskich 46 . W każdym razie aż po koniec badanego
okresu nie obserwujemy zjawiska, które mogłoby pośrednio
wskazywać na to, że darowizna wyzwoliła się od prawa bliższości. Idzie
nam o świadome określanie terminem donatio innych rodzajów pozbycia
w celu ominięcia prawa bliższości 47 . Musiały jednak już istnieć
jakieś tendencje w tym kierunku, albowiem w wyroku królewskim
z 1521 r. krewni wyraźnie określają sprzedaż jako darowiznę, by ominąć
prawo bliższości 48 .
99
2. ZAMIANA
Zamiana nieruchomości, najstarsza według powszechnego mniemania
forma alienacji, podlegała w Polsce prawu bliższości 49 . Stwierdzały
43 Np. CDPol. III, 56 z 1278 r.; I, 124 z 1362 r.; Zakr. I, 400 z 1424 r.; MKM II,
137 z 1429 r.; KDWP V, 622 z 1438 r.; Cat. I, 175 z 1545 r.
44 Patrz wyżej, s. 66 nn.
45 Russocki, Formy, s. 100, 213. Autor już wcześniej wykazał błędność
poglądu Dunina, jakoby już statut z 1410 r. uwalniał darowiznę od retraktu (R u s-
socki, Z badań nad statutami książąt mazowieckich z XIV i XV w., CPH. VIII,
1956, z. 2, s. 239 nn.).
46 Zob. Rymaszewski, Trzecizna, s. 136—137.
47 Także według Russockiego jest to zjawisko późniejsze (Formy, s. 212).
48 Decr., 213 z 1521 r.
49 Dla prawa ruskiego Wiesiełowskij przyjmuje istnienie prawa bliższości wobec
zamiany (op. cit., s. 29). Sudiebnik z 1550 r. w art. 85 wspomina tylko o retrakcie
przy sprzedaży. Smirnow, który z kolei w każdym postanowieniu tego art. dopatruje
się zmiany dotychczasowego stanu rzeczy, nie wypowiada się w tej sprawie
(zob. Smirnow, op. cit., s. 318 nn.). Różne rozwiązania w prawach słowiańskich
stwierdza ogólnikowo Satumik, op. cit., s. 117. Vanśćek mówi o retrakcie
w prawie czeskim w wypadku przejścia dóbr w obce ręce (op. cit., s. 596). Nieco
wcześniej jednak pisze wyraźnie o retrakcie tylko wobec sprzedaży (ibid., s. 118).