prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

176
Spadkiem — jak wiadomo — nazywamy ogół majątkowych praw
i obowiązków zmarłego. Powstaje on w momencie śmierci jednostki.
Przedmiotem spadkobrania jest majątek zmarłego w takiej ilości i w takim
stanie, w jakim w zasadzie znajdował się w chwili zgonu; innymi
słowy to wszystko, co nieżyjący pozostawił po sobie. To, czego zdążył
pozbyć się za życia, do masy spadkowej nie należy. Realizacja prawa
dziedziczenia polega na przyjęciu spadku, oczywiście za darmo. Dobra,
których właścicielem był zmarły, stają się na podstawie prawa dziedziczenia
własnością spadkobiercy. W prawie spadkowym wszystko więc
dzieje się w zasadzie po śmierci spadkodawcy. W zasadzie można bowiem
założyć, że prawo, chroniąc interesy przyszłych spadkobierców,
daje im uprawnienia ograniczające spadkobiercę w jego swobodzie rozporządzania
majątkiem. Wychodząc z tego założenia, niemieccy uczeni
stworzyli prawniczą konstrukcję Warterecht, a praktyka — Beispruchsrecht
77 . To ostatnie jest prawem przyzwalania najbliższego spadkobiercy
na alienację nieruchomości. Gdy pozbycie nastąpiło bez jego zgody,
mógł on odebrać nieruchomość bez jakiegokolwiek ekwiwalentu. Tu
zatem istotnie interesy spadkobiercy są chronione jeszcze za życia
spadkodawcy. Dlatego Beispruchsrecht można nazwać prawem spadkowym
78 . Prawo polskie nie zna jednak takiej instytucji.
Polskie prawo bliższości (i nie tylko polskie) zasadza się na odpłatności
roszczeń. Jest prawem pierwokupu albo odkupu. Sprowadza się
do tego, że krewny winien być nabywcą przed każdym obcym 79 . Przejmuje
on na siebie prawa i obowiązki kontrahenta, którego wypiera. Musi
przede wszystkim płacić, a ponadto — jeśli wzrusza alienację czasową —
ustąpić we właściwym czasie i pod określonymi warunkami właścicielowi.
Sądzimy, że obie okoliczności w zupełności wystarczają do odrzucenia
poglądu, który traktuje naszą instytucję jako kategorię prawa
spadkowego, jako realizację prawa do spadku jeszcze za życia spadkodawcy.
Inaczej trzeba byłoby mówić o kupowaniu czy dzierżawieniu
spadku przez bliskich, co jest oczywiście nie do przyjęcia. Z dalszych
argumentów przypomnijmy podniesiony już przez Dunina fakt ograniczenia
prawa bliższości synów 80 , istotnie trudny do uzasadnienia, gdy
stanie się na gruncie omawianej teorii. Wszak syn był najbliższym
spadkobiercą. Dąbkowski wprawdzie tłumaczy upośledzenie syna względami
na poszanowanie woli ojcowskiej, skądinąd jednak wiemy, że gdy
77 Patrz wyżej, s. 118 nn.
78 M i c h a l e w i c z, op. cit., PH III, s. 117.
79 Dla uproszczenia pomijamy tu fakt, że wśród krewnych bliższy miał pierwszeństwo
przed dalszym. Zob. wyżej, s. 64 nn.
80 Patrz wyżej, s. 45 nn.