prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

180
Jeżeli retrakt chronił interesy majątkowe rodu, trzeba a contrario
przyjąć, że zagrażały im alienacje. Dlaczego w takim razie tak wiele
transakcji doszło do skutku za zgodą krewnych Najwidoczniej nie było
innej rady, skoro sama odmowa konsensu nie wystarczała, by odwieść
właściciela od zamiaru pozbycia dóbr. Znikoma liczba transakcji między
krewnymi i sprzeciwów wobec pozbycia osobom obcym wystawia złą
notę prawu bliższości jako instytucji stojącej na straży majątkowych
interesów rodu bądź też każe postawić rodowcom zarzut, że nie pojmowali
własnego, ściślej — rodowego interesu Temu celowi przeczy wreszcie
udział kobiet w prawie bliższości, ze względów praktycznych
głównie mężatek. A udział ten jest w źródłach, przynajmniej dla niektórych
dzielnic Polski, chronologicznie zbieżny z występowaniem
krewnych męskich 10 °.
To, co powiedzieliśmy wyżej o celu prawa bliższości, nie przesądza
jeszcze samo przez się kwestii jego pochodzenia z rodowej wspólnoty
majątkowej epoki przedfeudalnej, choć w jakimś stopniu osłabia tę
hipotezę. Ród bowiem jako całość w omawianej instytucji nie występuje.
Ażeby powstało prawo bliższości, konieczne jest spełnienie dwóch warunków:
— Prócz rodowej muszą istnieć inne formy własności (niedział rodzinny,
własność jednostki);
— Musi być już znany obrót prawny ziemią, będącą już przedmiotem
transakcji.
Ten drugi warunek jest najistotniejszy. Z pewnością chronologicznie
wcześniejsza jest indywidualizacja ziemi. Niewątpliwie sporo czasu upłynęło,
zanim ziemia weszła do obrotu prawnego, i to bynajmniej nie dlatego,
że istniał zakaz alienacji. Brakowało po prostu gospodarczej potrzeby
kupowania ziemi, skoro było jej pod dostatkiem
10ł . Nie bardzo też
miano za co ją nabyć. Wymowne są pod tym względem przykłady
w Księdze henrykowskiej 102 . Przełom stanowi tu z pewnością dopiero
ekspansja majątkowa Kościoła. Kwestia ta jednak nie przedstawia się
dostatecznie jasno. Podnosi się w literaturze, że ziemia miała wartość
dla Kościoła tylko wówczas, gdy istniały możliwości gospodarcze jej
99 Patrz wyżej, s. 123 nn.
101 Por. A. Blumenstock, Studia nad historią własności nieruchomości
u ludów germańskich, s. 113 nn., 122 nn.; Matuszewski, op. cit., s. 185—186.
Tamże stwierdzenie niemieckiego badacza o dostatku ziemi niczyjej jeszcze
w epoce Karolingów (ods. 9) oraz opinie Saturnika i Blocha o słabo rozwiniętym
obrocie ziemią w okresie wcześniejszym.
102 Ks. henr., s. 300 (unde cum nemo vellet emere), s. 303 (quia in provincia
ista nullus curat quicquam hic emere, unde nisi tu redimas nos, recedimus et dimittemus
iacere). Przykłady te cytuje Matuszewski, op. cit., s. 186, ods. 10.
100 Patrz