prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

pinquitatis, sam ten termin nie może nam wystarczyć do przyjęcia prawa
bliższości jako podstawy prawnej roszczeń. Również sprzeciw wobec pozbycia
wyrażony w formie zapowiedzi (inhibitio, arrestatio, litterae) nie
może być traktowany wyłącznie jako wyraz prawa bliższości nawet wówczas,
gdy wiemy, że jest on dokonany racione propinquitatis, chociaż wydaje
się, że najczęściej właśnie prawo bliższości jest jego uzasadnieniem.
Wszędzie tam, gdzie spór o nieruchomość między krewnymi pozbywcy
a nabywcą kończy się w ten sposób, że powód otrzymuje określoną kwotę
pieniędzy lub równoważnik, i to mniej więcej odpowiadającą wartości
przedmiotu sporu, będziemy dopatrywać się raczej wspólnoty majątkowej
powoda ze zbywcą aniżeli prawa bliższości 58 . Za to prawem bliższości
będziemy uzasadniali roszczenia krewnych pozbywcy wszędzie tam, gdzie
wyrażają one wolę odkupienia alienowanych dóbr. Zdajemy sobie sprawę,
że przy darowiznach kryterium to może być zawodne lub wprost
fałszywe, dlatego też przy nich trzeba będzie szczególnie dokładnie badać
stosunki majątkowe między zbywcą a retrahentem. Pewne trudności wynikną
także przy badaniu wykupu dóbr zastawionych, ponieważ nie zawsze
można wykluczyć, że nie dokonuje go spadkobierca lub ktoś, kto z innego
tytułu nabył prawa właściciela-zastawcy.
Poza własnością niedzielną i prawem bliższości wysuwa się jeszcze
w literaturze prawo spadkowe jako jeden z możliwych tytułów uprawnień
krewnych, ograniczających swobodę rozporządzania majątkiem. Ze
względów zrozumiałych pomijamy tu pogląd, który upatruje wyłącznie
w tym prawie uzasadnienia naszej instytucji 60 . Kolańczyk postuluje ścisłe
odróżnienie dziedziców koniecznych, to znaczy najbliższych krewnych,
od dziedziców ewentualnych, to jest krewnych dalszych. Pierwsi byliby
uprawnieni z tytułu prawa spadkowego, drudzy „już tylko" z tytułu
prawa bliższości 81 . Znaczy to, że Kolańczyk, podobnie jak zwolennicy
25
59 Tak też W a k d o, op. cit., s. 75 nn. Należałoby przypuszczać, że w miarą
postępu indywidualizacji własności niedzielnej dotychczasowe prawo windykacji
(zaboru) przekształca się z biegiem czasu w prawo retraktu (odkupu). Tymczasem
w świetle rezolucji Rady Nieustającej (nr 88 z 1779 r.) nie jest to takie pewne.
Porucznik Bogusław K. wystąpił z następującą sprawą: „Że gdy brat jego najmłodszy
część wioski jeszcze niedzielnej sprzedał U. L. [U = urodzony — Z. R.]
• •. U. żalący się jako propinquior zapozwał U. L. o nieważność transakcji do ziemstwa
K. Sąd ten, nie zważając na prawa de propinquitate, dekretem swoim ukarał
U. K. [tj. powoda — Z. R.]". Dalszy ciąg sprawy nas tu nie interesuje. Istotne jest,
ze powód domagał się unieważnienia transakcji dokonanej bez jego zgody, ponieważ
wioska — przedmiot transakcji — była jeszcze nie podzielona.
60 Zajmiemy się nim niżej, w związku z problemem genezy naszej instytucji.
Patrz s. 167 nn.
Kolańczyk, Prawo spadkowe, ods. 7 na s. 157 —158; tenże, Studia,
s. 178.