prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

92
i prowadzi do procesów sądowych, które w równym stopniu, co darowizny,
są cechą charakterystyczną trzynastowiecznych źródeł 19 . Mimo
wysiłków Kościoła idea swobody rozporządzania dobrami dziedzicznymi
poprzez darowiznę na cele pobożne nie znalazła pełnego uznania
w społeczeństwie świeckim. Można najwyżej mówić o obudzeniu ducha
ofiarności, który sprawiał, że krewni godzili się na darowiznę, jeżeli
została ona dokonana z poszanowaniem ich praw. Udzielając zgody partycypowali
najczęściej w łaskach, jakie spadały na darczyńcę. Tu zatem
Kościół nie osiągnął swego celu, co. tym godniejsze jest podkreślenia.
że chodzi o okres, w którym znajdował się on u szczytu swego znaczenia
20 .
Obraz byłby jednak niepełny, gdybyśmy pominęli wyniki procesów
wytaczanych obdarowanym instytucjom kościelnym przez pokrzywdzonych
krewniaków. Zanim je przedstawimy, musimy przypomnieć
o trudnościach, na które natrafiamy, gdy chcemy tego rodzaju informacje
wykorzystać w badaniach nad prawem bliższości 21 . W licznych
276 z początku XIII w., 126 z 1230 r., 130 z 1231 r„ 283, 285 z 1250 r„ 319 z 1253 r„ 337
z 1256 r„ 383 z 1260 r„ 472 z 1278 r.; II, 842 z 1301 r„ 900 z 1306 r., 1020 z 1320 r.;
III, 1777 z 1380 r. (por. nr 1776 z tegoż roku); IV, 2008 z 1399 r. Pomorze:
CPom.D. I, 109 z 1216 r., 429 z 1249 r.; Pommerell. UB, 395 z 1285 r., 412 z 1286 r„
534 z 1295 r.; Pomm. UB III, 1737 z 1295 r., Pommerell. UB, 625 z 1303 r. K u j a wy:
Kuj.-maz., 98 z 1441 r. Mazowsze: Kuj.-maz., 44 z 1382 r. Śląsk: CDSil. II, 30
z 1311 r. Pomijam regesty śląskie, bowiem nie zawsze w nich wiadomo, czy krewni
występują z tytułu niedzielności, czy prawa bliższości (np. CDSil. VII,, 245
z 1221 r.; XVI, 3166 z 1310 r„ 3246 z 1311 r.; XVIII, 3850 z 1318 r.); por. ponadto •
wyżej, ods. 4—6.
18 Michalewicz stara się skrupulatnie uzasadnić brak takiej zgody w szeregu
dokumentów różnymi okolicznościami, jak np. charakter dóbr, charakter przekazu
źródłowego (wzmianka pośrednia), brakiem krewnych itp. (Michalewicz, op.
cit., PH III, s. 392). Sądzimy, że należałoby wziąć pod uwagę także powstałe w wyniku
oddziaływania Kościoła przekonanie, że jednostce służy prawo czynienia darowizn
na cele pobożne. Trudno sobie wyobrazić, by usilne starania Kościoła w tym
kierunku pozostały w ogóle bez echa w społeczeństwie. Dlatego nie zgadzamy się
ze stanowiskiem Mitkowskiego, który przyjmuje generalnie istnienie dóbr nadanych
wszędzie tam, gdzie przy ich alienacji nie spotyka żadnych przejawów prawa
bliższości krewnych (M i t k o w s k i, op. cit., s. 146, 204). Z drugiej jednak strony
w każdym braku zgody krewnych nie można dopatrywać się potwierdzenia zasady
niewzruszalności darowizn, jak to czyni R. Hube I, s. 78. Dodajmy, że nasze badania
nie potwierdzają opinii tego badacza, jakoby w Wielkopolsce zwyczaj dokonywania
darowizn z przestrzeganiem praw krewnych utrzymał się najdłużej (R. Hube I,
s. 75—76). Nie brak i tu darowizn dokonywanych bez zgody krewnych, na co
zwraca uwagę Michalewicz, op. cit., PH III, s. 392.
19 Por. niżej, s. 93 nn.
20 Kolańczyk, Studia, s. 275, tamże dalsza literatura.
21 Patrz wyżej, s. 23 nn.