prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

138
Wzmianki takie pochodzą jednak dopiero z XV w. i nie ma podstaw, by
wyrażoną w nich zasadę odnieść do czasów bardziej odległych n4 . Skoro
w licznych wcześniejszych aktach nadawczych nie znajdujemy takich
klauzul, należy raczej widzieć w nich pewien etap rozwojowy, a nie
stan rzeczy istniejący od początku. Tym samym należałoby uznać retrakt
— zabór wobec darowizny za. formę pierwotną, z tym wszakże
zastrzeżeniem, że jest to tylko hipoteza " 5 . Pamiętać przy tym należy,
że właśnie dla epoki wcześniejszej charakterystyczne jest traktowanie
darowizny jako pozbycia odpłatnego, choćby ekwiwalentem było remedium
animae, zwłaszcza że głównie Kościół był adresatem darowizn.
Przechodzimy obecnie do omówienia retraktu wobec alienacji odpłatnych.
Nie wiemy dokładnie, jak wyglądał on wobec zamiany. Nie dochował
się bowiem do naszych czasów żaden dowód wykonania retraktu,
choć mamy wzmianki o sprzeciwie krewnych U6 . Spośród autorów
uznających prawo bliższości wobec zamiany jedynie Matuszewski wypowiada
się na interesujący nas tutaj temat. Jego zdaniem retrahent,
Ul. II, 6990 z 1398 r.; Hele: II, 1254 z 1410 r. i in. Pierwszą tego rodzaju wzmiankę
znajdujemy w Pomm. UB III, 1704 z 1294, pomijamy ją jednak, ponieważ jako
strony występują w niej Niemcy.
114 Z r. 1253 pochodzi dokument wielkopolski zawierający pewne sformułowanie
rozmaicie interpretowane: Szymon, kasztelan gnieźnieński, nadał wieś Burkowe
klasztorowi miechowskiemu za zgodą swych synów. „Et si forte post me pueri mei,
vel pueri puerorum meorum fratres pro predicta hereditate inquietare voluerint,
dent 300 marcas puri argenti predictis fratribus ... et ita valeant s u a m villam
pacifice et quiete possidere". Dla Michalewicza owych 300 grzywien to kara, którą
płaci się za każdorazowe niepokojenie klasztoru. Zwrot et ita ... odnosi się, jego
zdaniem, do klasztoru. Po spacjowaniu wyrazu suam domyślamy się, że on właśnie
naprowadza tego badacza na takie rozumienie tekstu (Michalewicz, op. cit.,
PH IV, s. 102). Kolańczyk z kolei widzi tu nadanie czynności darmej charakteru
odpłatnego; innymi słowy, sądzi, że krewni będą mogli wieś odzyskać po uiszczeniu
wymienionej w dokumencie kwoty (Kolańczyk, Prawo spadkowe, s. 80). Zwrot
suam, na którym opiera się Michalewicz, kwestii wcale nie przesądza, bowiem
nadana wieś była sua również dla synów darczyńcy. W źródłach można spotkać
więcej przykładów podobnego określenia przedmiotu sporu przez bliskich, np.
Ul. XLVIII, 24 z 1387 r.; Łącz. I, 4487 z 1399 r. Kładlibyśmy raczej nacisk na zwrot
et ita valeant pacifice et quiete possidere, na którego adresata bardziej pasuje
klasztor niż bliscy, stanowczo jednak kwestii przesądzać nie można. Możliwa jest
również taka interpretacja tego wyrażenia: dopóki bliscy nie zwrócą klasztorowi
300 grzywien, dopóty ten będzie wieś spokojnie posiadał.
115 Z pewnością już w tym okresie ciążył na retrahencie obowiązek zwrotu tych
wartości materialnych, jakie obdarowany dał darczyńcy. Na ogół przyjmuje się, że
retrahent tiierze na siebie prawa i obowiązki nabywcy, co zresztą nie zawsze jest
możliwe. Wyjątkiem od tej zasady będzie np. darowizna uczyniona pro remedio
animae.
116 Por. wyżej, s. 99 nn.