prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

61
Rozpatrzymy ten sam problem, biorąc tym razem pod uwagę kobiety
i krewnych przez kobiety, czyli kognatów. Zarówno w pracach specjalnych,
jak i podręcznikach na ogół nie odmawia się kobietom prawa
bliższości 153 . Najwyżej ci z autorów, którzy ujmują rzecz historycznie,
stwierdzają dość zgodnie, że kobiety zdobyły to prawo znacznie później
od mężczyzn. Michalewicz nie umieszcza kobiet w kręgu uprawnionych,
ponieważ nie znajduje po temu odpowiednich źródeł (z jedynym ustępstwem
na rzecz matki) 154 . Jeszcze przed nim Winiarz stwierdza, że kobiety
w Polsce nie dziedziczyły początkowo nieruchomości, a prawo
to uzyskały w różnych okresach czasu, zależnie od dzielnicy, i to etapami,
najpierw do dóbr nabytych, a potem także do dziedzicznych 155 .
Wprawdzie opinia ta dotyczy praw spadkowych kobiet, jednak oparta
jest na tych m. in. źródłach, w których kobiety zajmują określone stanowisko
wobec pozbycia dóbr 156 . Przynajmniej w części tych dokumentów
kobiety występują z tytułu prawa bliższości.
do toje wotcziny dieła niet, i nie wykupiti jej im; a bratja budut ili plemianniki
w tiech kupczich w posłusiech, i im i ich dietiem potomu ż do toje wotcziny dieła
niet i wnuczatom. A nie budiet bratji w posłusiech ili plemiannikow, i bratja ili
siestry i plemianniki tu wotczinu wykupiat" ( Zakonodatielnyje pamiatniki russkogo
centralizowannogo gosudarstwa XV—XVII wieków. Sudiebniki XV—XVI wieków,
Moskwa—Leningrad 1952, s. 171; zob. także komentarz pióra Romanowa, op. cit.,
s. 297 nn.). Krąg uprawnionych nie pokrywa się tu z kręgiem spadkobierców, skoro
najbliżsi spadkobiercy — dzieci i wnuki — są pozbawieni prawa bliższości. Wśród
krewnych bocznych obok braci występują — wbrew Arnoldowi — także dalsi
krewni, plemiennicy. W i e s i e ł o w s k i j, op. cit., s. 27—28, stwierdza na podstawie
dokumentów praktyki sądowej, że prawo bliższości wykonywali bracia, stryjowie
i krewni po ojcu i dziadku różnych stopni. Dodajmy, że art. 163 Sudiebnika
z r. 1589 rozszerza krąg podmiotów na dzieci i wnuków (Sudiebniki, s. 402). Nie
sądzimy, by opinię Arnolda potwierdzał następujący dokument czerwonoruski:
AGZ VIII, 3 z 1359 r. Pietrasz Radejowski kupuje dziedzictwo Anny Radywońkowej
„diedinnu i wotinnu jeje szto po niej otiec dał ... Ana prodała P. R. u wieki
i dietiem jeho ... A w to nienadobie ustupati sia ni unukum jeje ni plemieniu
jeje", choćby ze względu na inny dokument z tego terenu: AGZ XII, 8 z 1370 r.
Wacław Dmitrowski kupił od Wasyla zwanego Skibicz, jego brata Gienka i ich
synowca Oleńka pewne grunty. „Tegdy oni priszedszy wszyscy i swoim plemieniem
uzdali panu Wacławu ... po swojej dobrej woli i za innych mołwili". Plemia
w języku staroruskim oznacza grupę krewniaczą, większą niż rodzina. Dla tej
ostatniej język ruski ma termin siemja (patrz Pamiatniki russkogo prawa, t. III,
indeks rzeczowy, s. 510, s. v. „plemia", i s. 517 s. v. „siemja". Według Griekowa
plemiennik oznaczał pierwotnie krewnego bocznego w ogóle (G r i e k o w, Polica,
s. 96).
153 Zob. L e s i ń s k i, Ze studiów, s. 93, ods. 10.
154 Michalewicz, op. cit., PH III, s. 123 nn.
155 Winiarz, op. cit., s. 764. Najwcześniej miały uzyskać to prawo kobiety
na Śląsku (ok. połowy XIII w.), stosunkowo późno — w Wielkopolsce, bo gdzieś
od drugiej ćwierci XIV w. (ibid., s. 776, 780).
156 Op. cit., s. 765, ods. 1, 3.