prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

58
w oczy przewagi ilościowej, ani znacznego wyprzedzenia w czasie przez
mężczyzn. — agnatów stwierdzić na Śląsku nie możemy. Odwrotnie,
odkąd biegną wzmianki o prawie bliższości w ogóle, odtąd jego podmiotami
są także kobiety. Skoro jednak jesteśmy przy tej dzielnicy, nie
sposób pominąć tak ważnego źródła, jak Księga henrykowska, choć
właśnie w niej badany problem przedstawia się niejasno. Z jednej strony
odnosi się wrażenie, że klasztor nigdy nie czuł się zagrożony przez
kobiety z racji naszej instytucji 165 , z drugiej znów mamy w Księdze
dowód roszczeń majątkowych kognatów, być może, wynikających z prawa
bliższości, co z kolei nakazywałoby przyjąć istnienie prawa bliższości
kobiet 166 .
Małopolska. W tej dzielnicy pierwsza wzmianka o prawie bliższości
kobiet pochodzi z r. 1228 167 , a więc z początku okresu, w którym
pojawiają się pierwsze dowody istnienia tej instytucji w ogóle 168 .
Mazowsze. W nielicznych dokumentach mazowieckich z XIII w.
brak śladów prawa bliższości kobiet. Pierwsza wzmianka o tym prawie
mężczyzn — agnatów pochodzi z lat 1223—1224 169 . W r. 1268 kobieta
dochodzi tu swych praw dziedzicznych do nieruchomości 170 .
165 Por. nabycie Ciepłejwody czy Muszkowic. W obydwu wypadkach pozbywcy
mieli prócz synów także córki. Z narracji odnosi się wrażenie, że klasztor nie
zalicza córek do tej grupy krewnych, ze strony których mógł się czuć zagrożony.
166 Chodzi tu o zawiłą historię Muszkowic (Ks. henr., s. 311 nn.). Jan Osina,
wydając córkę za mąż, wyznaczył jej posag w kwocie 200 grzywien monety obiegowej.
Nie mając gotówki, dał zięciowi w zastaw wieś Muszkowice. Już po śmierci
córki Osina wypłacił zięciowi posag, lecz ten nie zwrócił Muszkowic. Po wielu
procesach udało się wreszcie Osinie uzyskać wyrok przysądzający mu tę wieś od
wnuków (zięć już nie żył). I właśnie wnukowie, a potem ich potomstwo, nie pogodzili
się nigdy z utratą Muszkowic, dając temu wyraz w różny sposób. Ich
ewentualne pretensje, które bierze pod uwagę nawet książę, teoretycznie biorąc,
mogły się opierać bądź na prawie bliższości (gdy Osina pozbył wieś na ręce księcia,
a ten przekazał ją klasztorowi), bądź na subiektywnie odczuwanym, lecz obiektywnie
nie istniejącym prawie własności i przekonaniu, że Muszkowice, ich Patrimonium,
matrimonium, zostały im niesłusznie odebrane. Ich pretensjom ani razu
nie towarzyszy chęć odkupienia spornych dóbr, co wskazywałoby bardziej na prawo
własności jako tytuł roszczeń. Trudno tu jednak wyjść poza przypuszczenia. Nie
daje też kwalifikacji prawnej tych wystąpień Matuszewski, a stwierdza jedynie,
że występują tu kognaci (Aqua abrenuntiationis, s. 114, ods. 7). Dlatego niesłusznie
powołuje się nań Lesiński, gdy przypisuje tym kognatom prawo bliższości (Ze
studiów, s. 98).
i" KDMP II, 395.
168
W r. 1198 występuje syn (KDMP II, 375), w r. 1206 — synowiec (KDMP I,
4), w r. 1224 — brat (KDKK I, 14).
169 CDMG I, 230
170
Kuj.-maz., 40, s. 215; zob. W i n i a r z, op. cit., s. 802; Lesiński, Stanowisko
kobiety, s. 46, ods. 21.