prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

dwoma czynnikami: 1. zmianą nastawienia szlachty do Kościoła, który
już zdążył — w dużej mierze dzięki jej ofiarności — wyrosnąć na potęgę
majątkową, zagrażającą zwłaszcza drobnym posiadaczom; 2. wzrostem
znaczenia ziemi jako dobra ekonomicznego oraz miernika wartości
społecznej jednostki 33 .
Niewątpliwie tak było. Dla nas jednak ma to skutki tego rodzaju,
że nie możemy śledzić procesu wyłamywania się darowizny spod działania
prawa bliższości. Kościół przecież mimo wszystko wywalczył
w pewnym momencie swobodę czynienia pobożnych przysporzeń.
W ugodzie małopolskiej z 1435 r. swoboda ta została ujęta w formę
trzecizny 34 , która jako część zaduszna lub w ogóle pozostawiona do
nieskrępowanej dyspozycji jednostki występuje również w innych
dzielnicach 35 . Rzadko kiedy jednak Kościół staje się beneficjariuszem
tej swobody 36 . Wnioski, jakie w związku z tym się nasuwają, można
ująć w następujące pozornie tylko paradoksalne stwierdzenie. Kościół
naj żywotniej zainteresowany w uwolnieniu darowizny z ograniczeń
prawa bliższości najwięcej zyskał w okresie,, gdy darowizny podlegały
tym ograniczeniom. Kiedy osiągnął upragniony cel, to jest swobodę
czynienia darowizn, nie on zbierał owoce tego zwycięstwa. Przyczyny
takiego stanu rzeczy były te same, co w w. XIV, a które za Kolańczykiem
przedstawiliśmy wyżej.
W cieniu darowizn na rzecz Kościoła giną w XIII i XIV w. darowizny
na rzecz osób świeckich. Jest ich niewiele 37 , co jest zresztą zupełnie
zrozumiałe. Darowanie ziemi osobie obcej zawsze chyba było
czymś wyjątkowym. Brak tu całego szeregu pobudek, które występują
przy darowiznach na cele pobożne 38 . Nie ulega wątpliwości, że także
darowizny na rzecz osób świeckich podlegały prawu bliższości, choć dowodów
źródłowych na to mamy niewiele 39 .
Osobno rozpatrzyć musimy darowizny na rzecz krewnych. Według
Michalewicza prawo bliższości nie miało do nich zastosowania. Uzasadnia
on swoje mniemanie tym, że majątek nie wychodzi tu poza obręb
rodu, wobec czego odpada zasadnicza racja tegoż prawa 40 . Podstawę
33 Kolańczyk, Studia, s. 272, 476—477. Autor nie waha się użyć określenia
konflikt kościelno-świecki.
34 AKH VI, s. 157 nn.
35 Zob. Rymaszewski, Trzecizna, s. 124 nn.
36 Ibid., s. 135.
37 Zob. R. Hube III, s. 171; R u s s o c k i, Formy, s. 212.
38 Nie bardzo rozumiemy myśl Russockiego, który z faktu, że darowizna była
czasem odpłatna, wyprowadza wniosek o rzadkim jej występowaniu (op. cit.,
s. 212).
39 Np. KDUJ I, 213 z 1465 i w związku z nim nr 222 z 1468 oraz 306 z 1504 r.
40 M i c h a 1 e w i c z, op. cit., Pil III, s. 393.
97