prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

6
z różnorodnych stosunków, jak na przykład pokrewieństwo, sąsiedztwo,
zależność lenna. Może je też powołać do życia umowa lub ustawa 2 .
W polskim prawie ziemskim występuje głównie oparte na pokrewieństwie
prawo bliższości krewnych i tylko ono jest przedmiotem naszych
badań. Ilekroć też będziemy w niniejszej pracy używali terminu prawo
bliższości, bez dodatkowych określeń, zawsze należy przez to rozumieć
prawo bliższości krewnych.
Wyłączamy z naszej instytucji prawo bliższości do skupu kobiet, przysługujące
krewnym męskim, a także prawo bliższości do opieki.
W pierwszym ponad pokrewieństwem góruje inny czynnik jako tytuł
prawny — płeć 3 . Bardziej odpowiednim miejscem do przedstawienia
tej instytucji są opracowania stanowiska prawnego kobiety, gdzie też
została ona omówiona 4 . Z kolei bliższość do opieki pozostaje w nierozerwalnym
związku z samą opieką i dlatego nie jesteśmy tu zobowiązani
do jej wyjaśniania. Poza zasięgiem badań zostawiamy wreszcie te
wszystkie ograniczenia swobody rozporządzania majątkiem, które znajdują
swe uzasadnienie we wspólnocie majątkowej. Prawa członków niedziału
wypływają bowiem z własności zbiorowej, a nie z pokrewieństwa 3 .
Prawo bliższości jest instytucją niemal ogólnoludzką 6 . Co prawda,
nie wszędzie nosi ono tę samą nazwę i — co istotniejsze — nie wszędzie
zakres pojęcia prawa bliższości jest identyczny. Dość często na zasadzie
pars pro toto określa się naszą instytucję mianem jednego z jej prze-
2 Zob. Gierke, op. cit., s. 766 i n.; Dąbkowski, op. cit., t. II, s. 496 i n.;
P. O u r l i a c i J. de Malafosse, Histoire du droit privé. Les biens. Paris
1961, s. 411.
3 Brak co do tego jednomyślności wśród naszych uczonych. Bandtkie włącza
skup kobiet do prawa bliższości (J. W. Bandtkie-Stężyński, Prawo prywatne
polskie, Warszawa 1851, s. 328). Inaczej P. Burzyński, Prawo polskie prywatne,
t. II, Warszawa 1871, s. 529, ods. 672; tenże, O prawie bliższości w dawnej Polsce,
RAU WHF, t. VI, Kraków 1871, s. 47. Siadem Bandtkiego idzie jednak Dąbkowski,
op. cit., t. II, s. 511, i — jak się wydaje — B. Lesiński, Stanowisko kobiety
w polskim prawe ziemskim do połowy XV w., SHPP, S. II, t. IV, Wrocław 1956,
s. 58, a na pewno S. Russocki, Formy władania ziemią w prawie ziemskim
Mazowsza (koniec XIV — polowa XVI wieku), Warszawa 1961, s. 110 i n.
4 Lesiński, Stanowisko kobiety.
5 Por. B. W a l d o, Niedział rodzinny w polskim prawie ziemskim do końca
XV stulecia, Wrocław 1967, s. 61 nn.
6 Por. M. Bloch, La société féodale. La formation des liens de dépendance,
Paris 1939, s. 204 i n. O znajomości tego prawa w krajach muzułmańskich zob.
Ourliac i Malafosse, op. cit., s. 420. O jego występowaniu w prawie mojżeszowym
pisał u nas już w połowie XVII w. A. Lipski, Practicae observationes
ex iure civili et Saxonico, Dantisci 1648, obs. XLIX, s. 127 (cytuje go Burzyński,
O prawie bliższości, s. 45—46). Por. też uwagi Dąbrowskiego o powszechności tego
prawa (Dąbkowski, op. cit., t. II, s. 510).