prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

Szczególne stanowisko, jakie zajmuje syn w prawno-majątkowych
stosunkach rodzinnych 89 — z jednej strony uprzywilejowanie (jego prawo
do majątku ojczystego jest silniejsze od praw innych krewnych),
z drugiej zaś skrępowanie wypływające z pewnych nakazów moralnych
i znajdujące swój wyraz także w ustawodawstwie 90 rzutuje w poważnym
stopniu na kwestię prawa bliższości synów wobec alienacji ojcowskich.
Zdania też na ten temat są w literaturze podzielone. Dunin odmawiał
synom tego prawa na Mazowszu w ogóle, choć przepis prawny,
na który powoływał się, nie brzmi wcale tak kategorycznie 91 . Dąbkowski
interpretuje go w sposób właściwy, lecz zbywa milczeniem partykularny
jego charakter i przez to rozciąga niejako działanie tego przepisu
na całą Polskę, co nie jest słuszne 92 . Tymczasem już Michalewicz
umieszcza syna wśród podmiotów prawa bliższości 93 , a Russocki stwierdza,
że wspomniany przepis prawny nie był na Mazowszu w praktyce
stosowany, przynajmniej do połowy XV w. 94 Wprawdzie Michalewicz
przytacza jedynie źródła z konsensem synów, który — jak wiemy —
miał swe uzasadnienie nie tylko w prawie bliższości, jednak fakty retraktu
dokonywanego przez synów wobec alienacji ojcowskich usuwają
89 Syn zazwyczaj pozostawał w niedziale z ojcem, przynajmniej do uzyskania
lat sprawnych (zob. W a 1 d o, op. cit., s. 49—50, 131 nn.).
90 Por. art. „Filius patre vívente..." Zwodu Goryńskiego, IP, s. 395. Trzeba pamiętać
o partykularnym charakterze tego przepisu. Zob. jednak art. 6 Król. Statutów
Kazimierza Wielkiego, AKP II, s. 3.
91 Dunin, op. cit., s. 158, w oparciu o powołany wyżej art. Zwodu Goryńskiego.
92 Dąbków ski, op. cit., t. I, s. 455, i t. II, s. 504. Ten sam zarzut można
postawić Burzyńskiemu, O prawie bliższości, s. 39.
93 Michalewicz, op. cit., PH III, s. 122—123. W zestawieniu tego badacza
(op. cit., s. 122, ods. 4, 5, 7—11, 14) wśród 36 przykładów 11 dotyczy rodziny książęcej,
przy czym w zasadzie są to te same osoby — książęta Przemysław i Bolesław,
synowie Władysława Odonica (KDWP I, 141, 142, 139, 145, 146, 177, 184, 195,
199, 202, 233). Dokumenty te pochodzą sprzed r. 1247 — daty rozdzielenia się Przemysława
i Bolesława (patrz Kronika wielkopolska, MPH II, s. 564, rozdz. 81) —
nie mogą więc służyć za dowód prawa bliższości nawet wówczas, gdybyśmy się
zdecydowali włączyć stosunki w rodzinie książęcej do badań nad naszą instytucją.
W dalszych 8 dokumentach również występują synowie z tytułu przebywania
z ojcem w niedziale: KDWP I, 414 z 1265 r„ 629, 678, 571, 702, 763, 880, 1142.
94 Russocki, Formy, s. 97. Artykuł Zwodu Goryńskiego z 1540 r. nie mógł,
rzecz jasna, obowiązywać w połowie XV w., chyba że jest powtórzeniem starego
Prawa zwyczajowego lub stanowionego. Negatywna odpowiedź Russockiego opiera
się na argumencie milczenia źródeł. Przepis „Filius patre vívente non potest agere
Pro propinquitate paterna, nec vendicionem patris revocare" nie znosi prawa bliższości
syna, lecz je ogranicza.