prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

104
okoliczność, że również po tej dacie spotykamy się z prawami krewnych.
Źródła łęczyckie i brzesko-kujawskie sięgają tylko pierwszych
dziesiątków XV w. W każdym razie nie znajdujemy w nich nic, co sygnalizowałoby
nadchodzącą zmianę. W Małopolsce i ziemiach ruskich
zamiana podlega prawu bliższości pod koniec badanego okresu i żadnych
wahań w tym względzie źródła nie ujawniają 68 . Należy zatem
przyjąć, że zmiana nastąpiła dopiero w XVI w. 69
3. SPRZEDAŻ
Nie musimy szczegółowo udowadniać, że ten rodzaj alienacji podlegał
prawu bliższości. Warto wspomnieć, że z punktu widzenia tego prawa
było rzeczą obojętną, czy sprzedaż była dokonana wieczyście, czy
tylko czasowo 70 . Prawu bliższości podlegała również sprzedaż renty
z prawem odkupu, tzw. wyderkaf 71 .
4. ZASTAW
Prawo bliższości miało zastosowanie do wszystkich form zastawu
nieruchomości z dzierżeniem. Fakt to powszechnie znany i nie widzimy
potrzeby udowadniania go dodatkowymi źródłami, które zresztą są wyjątkowo
wymowne 72 . Także zastaw bez dzierżenia był objęty prawem
68 W małopolskich księgach sądowych znajdujemy następujące zapiski: Ul. II,
6591 z 26 II 1398 r.: „Petrassius de Zagorzicze cum P. filio Wenczeslai de Sweborowicze
commutacionem pro hereditate in S. et in B. fecit ita, quod quilibet
unus alteri resignavit"; Ul. II, 8210 z 4 II 1399 r.: „Petrassius de Zagorzicze Jacussium
et Jaschconem de Lucice pro parte hereditatis in B., que fuit P. de S.
iure actore evasit, quia docuit litteris iudicialibus ipsi P. de S. pro dicta parte
commutacionem dedisse". Lakoniczna treść tych zapisek nie pozwala na żadne
kategoryczne stwierdzenie. Nie znamy przede wszystkim ani tytułu, ani treści
pretensji, dlatego nie można z tych źródeł wnioskować, że zamiany były niewzruszalne.
69 Zasadę niewzruszalności darowizny i zamiany głoszą Puncta in iudiciis observanda
z 1544 r., nr 214 b : „bona donata et comutata iure propinquitatis redimi non
possunt" (SPPP, t. VII, cz. 2, s. 250). Nie wiemy jednak, czy i w tym wypadku
praktyka nie poszła odmiennym torem.
70 Zob. Hele. II, 836 z 1402 r., 1903 z 1423 r.; AGZ XIII, 4721 z 1462 r.
71 Hele. II, 3863 z 1467 r„ 4119 z 1474 r.; KDUJ IV, 362 z 1533 r. Analogicznie
w źródle śląskim, M. Unterlauf, Formelbuch, „Quarta forma..." z 1354 r.,
s. 320—321.
72 M i c h a 1 e w i c z, op. cit., PH III, s. 395; Dąbkowski, op. cit., t. II,
s. 501; Kolańczyk, Studia, s. 175—176; Russocki, Formy, s. 100, i inni.
Tylko u Hubego brak zastawu w wyliczeniu transakcji podlegających prawu bliższości
(R. Hube I, s. 72 nn., 131; R. Hube III, s. 79, 255). Trzeba jednak pamiętać,
że nie za każdym wykupem zastawu przez krewnych zastawcy kryje się nasza
instytucja. Może to być np. wykup dokonany przez spadkobiercę, który po objęciu
spadku staje się także właścicielem dóbr zastawionych przez spadkodawcę.