prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

126
Na tym wyczerpują się źródłowe ślady stosowania prawa pierwokupu.
Są one niezmiernie nikłe, choć przecież autor Księgi henrykowskiej pisze
o mos Polonicus, pod czym należałoby rozumieć instytucję raczej
częściej stosowaną 63 . Można wprawdzie tłumaczyć to w ten sposób, że
autor jako Niemiec był słabo zorientowany w prawie polskim, co jest
wielce prawdopodobne. Nie rozwiewa jednak wszystkich wątpliwości,
skoro prawo pierwokupu wydaje się zupełnie naturalnym rozwiązaniem
tam, gdzie zabiegano o zgodę krewnych. Podejrzewamy, że było ono
znacznie częściej stosowane, niż to wynika z przekazów, a tylko sama
natura tego prawa, jak również charakter drukowanych źródeł sprawiają,
że wzmianki o nim są tak rzadkie.
Przede wszystkim prawo pierwokupu nie odnosiło się do darowizn —
najczęstszego w XIII w. sposobu pozbycia nieruchomości. Jeżeli właściciel
pozbywał dobra ziemskie z poszanowaniem prawa pierwokupu,
nabywcą stawał się krewny. Zupełnie nikłe ślady alienacji między
krewnymi można tłumaczyć dwojako: albo w ogóle nie wystawiano
dokumentu ze względu na to, że nabywcą był krewniak, albo nie dotrwały
one do naszych czasów. Wiadomo, że olbrzymia większość tych
źródeł pochodzi z archiwów kościelnych i dotyczy głównie kościelnych
spraw majątkowych. Jeśli znajduje się czasem wśród nich dowód transakcji
między osobami świeckimi to najczęściej dlatego, że dobra, o które
chodzi, przeszły z czasem w ręce Kościoła.
Gdy krewni nie skorzystali z oferty i nabywał obcy, w dokumencie
fakt takiej decyzji krewnych znajdował swe odbicie w formułce konsensowej.
Jeśli natomiast krewni reagowali na naruszenie prawa pierwokupu,
reakcja ta uzewnętrzniała się w formie sprzeciwu i retraktu.
Wiadomo jednak, że konsens i retrakt występują nie tylko przy prawie
pierwokupu. Tu dochodzimy więc do zasadniczej trudności, o której
już wspominaliśmy, a mianowicie odróżnienia konsensu — zrzeczenia się
prawa pierwokupu i konsensu — zrzeczenia się prawa retraktu. Dystynkcji
tej nie da się w źródłach przeprowadzić. W rezultacie jedynym
pewnym dowodem istnienia takiej formy prawa bliższości, w której retrakt
jest prawem samoistnym, nie sankcją, a zgoda zrzeczeniem się tego
prawa, są te wszystkie okoliczności faktyczne, jak np. nieobecność
w kraju, wykluczające możliwość zastosowania prawa pierwokupu.
obserwacja praktyki. Gdyby oferty były w użyciu, powinna też występować w źródłach
zgoda na pozbycie jako forma zrzeczenia się prawa pierwokupu, tymczasem
konsensu krewnych prawie wcale nie znajdujemy w księgach sądowych.
65 Zob. wyżej, s. 10 nn.