prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

101
ogólnopolskiej rzeczywistości albo przynajmniej tendencji. Bardzo ogólnikowo
formułuje swe zapatrywanie Kolańczyk 5S . Zmiany zachodziły
tu raczej stopniowo i dlatego trudno jest uchwycić moment zwrotny,
zwłaszcza że jedynie w ustawodawstwie mazowieckim nowa zasada znalazła
swoje odbicie. Ostatnie stwierdzenie wymaga pewnej korektury
ze względu na wyniki badań Russockiego nad statutami mazowieckimi.
Okazało się bowiem, że nie można brać pod uwagę statutu z 1410 r.
jako dowodu istnienia zasady niewzruszalności zamian. Odnośny jego
artykuł nie figuruje w najdawniejszych zbiorach statutów książęcych.
Pojawia się dopiero w tekście kolejnych projektów Zwodu i w jego
ostatecznej redakcji 56 . Russockiemu nasuwają się dwie możliwości wytłumaczenia
tego stanu:
1. art. „De commutatione perpetua bonorum immobilium" znajdował
się w pierwotnym tekście statutu, lecz wobec odmiennej praktyki
został w późniejszych zbiorach statutów mazowieckich opuszczony;
2. art. ten jest interpolacją dokonaną przez autorów Zwodu.
Pierwsza możliwość wydaje mu się bardziej przekonywająca, prawdopodobnie
ze względu na dokumenty praktyki. Wynika z nich, że zamiany
podlegały prawu bliższości jeszcze w latach trzydziestych XV w.,
a nawet — jak to wykazały dalsze badania Russockiego — także w latach
siedemdziesiątych tamtego stulecia 57 . Tak czy inaczej *datę ustawowego
sformułowania nowej zasady trzeba przesunąć przynajmniej
o wiek później 58 .
Czy Mazowsze pod tym względem pozostawało w tyle wobec pozostałych
ziem polskich Sprawdźmy to źródłowo. Trzeba przy tym
zdać sobie sprawę z trudności, jakie tu napotykamy. Jak już wyjaśnialiśmy,
zgoda jako jeden z przejawów prawa bliższości zanika w okre-
53
Kolańczyk, Studia, s. 176. Nie wspomina o retrakcie przy zamianie
R. Hube III, s. 164 nn. Inaczej w pracy poświęconej prawu polskiemu wieku XIII
(zob. wyżej, ods. 50).
54 Russocki, Z badań nad statutami, s. 239—240; tenże, Formy, s. 100,
211.
55 Russocki, Z badań nad statutami, s. 239—240; tenże, Formy, ods. 278
na s. 177. W obu pracach ten badacz przyjmuje za dowód istnienia prawa bliższości
m.in. klauzule ewikcyjne. Podnosiliśmy już gdzie indziej, że jest to dowód dość
wątpliwy, ponieważ trudno dociec, czy ewentualne roszczenia krewnych nie wynikają
z faktu wspólnoty majątkowej (niedzialu) z pozbywcą (zob. wyżej, s. 22 nn.).
Uwagi te, słuszne w odniesieniu do jednostkowego faktu, nie upoważniają jednak
do odrzucenia a limine tego typu dowodów. Nie można przecież ograniczać obowiązku
ewikcji wyłącznie do roszczeń współniedzielnych z pozbywcą-zachodźcą.
56 Russocki idzie jeszcze dalej i przyjmuje, że dopiero Excepta mazowieckie
przeforsowały ostatecznie nową zasadę. Nie wiemy, czy praktyka pokrywała się
już wówczas z prawem stanowionym, a tego Russocki nie sprawdzał.