prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

120
krewnym nie pozostającym we wspólnocie majątkowej z pozbywcą,
autorzy niemieccy powołują bodaj z reguły odpowiedni przepis Zwierciadła
Saskiego 45 . Ten wszakże pomnik prawa niemieckiego jest tu
przykładem nietypowym z tego względu, że przyznaje Beispruchsrecht
tylko najbliższemu spadkobiercy. Jest to zatem instytucja prawa spadkowego,
różniąca się zasadniczo od polskiego prawa bliższości, w którym
krąg uprawnionych jest bez porównania szerszy 46 .
Bez względu na to, jak zapatruje się nauka niemiecka czy francuska
na własność rodzinną, istnienie w Polsce niedziału jako własności zbiorowej
pospólnej ręki pozostaje poza dyskusją. Nie ulega wątpliwości,
że członkom niedziału przysługuje prawo windykacji wówczas, gdy
wspólny majątek zostanie pozbyty bez ich zgody. Windykacja jest tu
skutkiem naruszenia prawa własności, jest czymś zupełnie naturalnym,
nie wymagającym szczegółowego uzasadnienia. Retrakt — zabór w prawie
bliższości już tej cechy nie posiada. Przyjmując go, zakłada się
mniej lub bardziej świadomie, że z punktu widzenia praw ograniczających
swobodę rozporządzania majątkiem wszyscy krewni tworzą grupę
jednorodną bez względu na to, czy są właścicielami pozbywanych
dóbr (niedzielni), czy tylko krewnymi pozbywcy. Bardziej prawdopodobne
wydaje się nam istnienie różnicy między uprawnieniami obu
grup, będącej skutkiem różnych praw do alienowanej nieruchomości
i przejawiającej się właśnie w różnych sankcjach.
Ostatnie badania Partscha nad prawem przyzwalania niedzielnych
w jednym z kantonów szwajcarskich (Wallis) utwierdzają nas w tym
w XIII w. ewentualnym spadkobiercom, przede wszystkim synowi (op. cit., s. 405—
406). Zwróćmy jednak uwagą, że w kantonie Wallis było ono wyłącznym uprawnieniem
niedzielnych (zob. Partsch, op. cit., s. 119).
45 Zwierciadło Saskie I, 52; por. Mitteis, op. cit., s. 166. Koranyi powołuje
Lex Sax., cap. 62, 64 (Korany i, op. cit., t. II, cz. 1, s. 182, ods. 430).
46 Patrz wyżej, s. 40 nn. Z różnic zachodzących między saskim Beispruchsrecht
a prawem przyzwalania krewnych w prawie polskim zdawał sobie sprawę M i-
chalewicz, op. cit., PH III, s. 117. Jednakże w związku z tym godne uwagi
są wzmianki źródłowe o sprzeciwie, a nawet wręcz zakazie alienacji dóbr przez
osoby bezdzietne (zob. Rymaszewski, Trzecizna, s. 127—128). Gdyby udało się
stwierdzić, że z roszczeniami występują aktualnie najbliżsi spadkobiercy oraz że
przysługuje im prawo odebrania pozbytej bez ich zgody nieruchomości bez zwrotu
ceny nabycia, można byłoby przyjąć, że prawu polskiemu obok „zwykłego" prawa
bliższości nie jest obce rozwiązanie typu saskiego. Jeżeli istotnie można mniemać,
że sprzeciw zgłaszali najbliżsi spadkobiercy, to o sankcji nie wiemy prawie nic,
brakuje bowiem wyroków sądowych w tych sprawach. Wydaje się, że retrakt—zabór
nie wchodzi w rachubę, skoro np. oddzielonemu synowi przysługuje tylko
prawo bliższości, tj. retrakt — skup (zob. wyżej, s. 66). Rzeczą jednak niezmiernie
istotną dla naszych rozważań na temat retraktu — zaboru jest to, że owe sprzeciwy
wobec alienacji dokonywanych przez bezpotomnych pochodzą dopiero z XV w.