prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca xv ...

mowaliśmy się prawem bliższości synów wobec alienacji ojcowskich.
Mamy wszakże dowody na to, że takież prawo przysługiwało im również
wobec alienacji matczynych 102 .
f) Synowiec.
Mimo poważnych kłopotów z terminologią używaną dla tego stopnia
pokrewieństwa 103 możemy zasadnie stwierdzić, że synowcy są dość często
notowani w źródłach z racji przysługującego im prawa bliższości 104 .
Prawdopodobnie spora część ich wystąpień w tym charakterze kryje
się ponadto w grupie źródeł z ogólnymi terminami pokrewieństwa.
47
dzieleniu (w zapisce ten moment jest wyraźnie zaakcentowany) ojciec zezwala
synowi wykupić z zastawu wszelkie dobra u kogokolwiek zastawione i dzierżyć je
na tych samych warunkach, co zastawnicy (AGZ XI, 3398 z 1458 r.). W r. 1481
Mikołaj Koniuszecki zezwala synowi Janowi wykupić z zastawu część wsi Koniuszki
i dzierżyć na tych samym warunkach, co zastawnik (AGZ XVIII, 1539 z 1481 r.).
We wszystkich trzech wypadkach syn za zgodą ojca wchodzi lub ma wejść w posiadanie
dóbr przez ojca swego czasu pozbytych. Można by więc a contrario przyjąć,
że bez tej zgody syn nie mógłby tego dokonać, czyli — jaśniej się wyrażając
— nie przysługuje mu prawo retraktu. Czy jednak istotnie mamy tu do czynienia
z retraktem Przyjrzyjmy się jeszcze raz źródłom. W pierwszym wypadku
możliwość retraktu nasuwa nam jedynie fakt pokrewieństwa między aktualnym
nabywcą a pierwszym pozbywcą. Czynność prawna została w zapisce ujęta w formę
aktu kupna—sprzedaży, czego nie spotykamy przy retrakcie. Brak tu stereotypowych
zwrotów w rodzaju exemit racione propinquitatis itp. Zezwolenie ojca
można tłumaczyć tym, że wsie, których sołectwa są przedmiotem transakcji, stanowią
według wszelkiego prawdopodobieństwa własność ojca, a zatem jego zezwolenie
jest zezwoleniem właściciela. W rezultacie w stanowisku syna nie można widzieć
realizacji prawa bliższości. W pozostałych wypadkach istnieje jeszcze mniejsze prawdopodobieństwo
retraktu synów, zależnego od zgody ojca. Przede wszystkim dobra
zostały zastawione w czasie trwania niedziału i — co możemy w jednym wypadku
źródłowo udowodnić — przy współdziałaniu synów (AGZ XVIII, 971 z 1477 r.).
W dokumentach podziałowych często spotykamy wzmianki, że dobra zastawione
otrzyma jeden z oddzielających się; wówczas wykup z zastawu nie jest retraktem,
lecz wykupieniem dóbr przez właściciela. W przytoczonych źródłach sytuacja jest
odmienna. Dobra zastawione przypadły w wyniku podziału ojcu, ten zaś zezwala
wykupić je synowi i dzierżyć na tych samych warunkach, co dotychczasowi zastawnicy.
Być może, jest to jakaś kompensata nierównego podziału, choć z zapisek
odnosi się wrażenie, że mamy do czynienia z dowodem szczególnej łaski ojca.
102 Ul. I, 1277 z 1382 r. Jako wątpliwe traktujemy te źródła, w których synowie
zajmują wprawdzie określone stanowisko wobec transakcji matczynych, lecz nic
nie wiadomo o pochodzeniu pozbywanych dóbr, np. Ul. II, 10020 z 1400 r., 10464
z 1400 r.; KDUJ I, 8, 9, 14; Łącz. I, 5704 z 1398 r.; BKuj., 1566 z 1420 r.
103 Zob. Kolańczyk, Prawo spadkowe, ods. 1 na s. 163 nn.
104 KDMP I, 21 z 1237 r.; Łącz. I, 5705 z 1398 r.; AGZ XVI, 3 z 1463 r„ 76
z 1464 r.